Ερευνα-Κείμενο: Κώστας Ζαφειρόπουλος (MIIR)
Συλλογή και ανάλυση δεδομένων, οπτικοποιήσεις: Κωνσταντίνα Μαλτεπιώτη
Εικονογράφηση: Λουίζα Καραγεωργίου

“Nature is blamed for failings that are man’s
and well-run rivers have to change their plans”
Σερ Άλαν Πάτρικ Χέρμπερτ, μυθιστοριογράφος (1890-1971)

«Η πλημμύρα άλλαξε τη ζωή μας. Τα παιδιά μου φοβούνται πια κάθε φορά που βρέχει. Ο γιος μου έπαθε κρίση πανικού όταν έκλεισαν πρόσφατα οι γέφυρες στη Φαέντσα, νομίζοντας ότι θα συμβεί το ίδιο. Κι εγώ δεν μπορώ να μην κοιτάζω το ποτάμι κάθε φορά που περνάω από εκεί. Τώρα πια ζω μέρα με τη μέρα. Όλα μπορούν να αλλάξουν σε μια στιγμή. Ξέρετε, έχασα τα πάντα μέσα σε μισή ώρα». Η 42χρονη, μαγείρισσα Francesca Placci είναι κάτοικος της ιταλικής πόλης Φαέντσα στην επαρχία Ραβέννα, στην Εμίλια-Ρομάνια. Η Φαέντσα, που βρίσκεται 50 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μπολόνια, πλημμύρισε τρεις φορές μέσα σε 18 μήνες τη διετία 2023-2024.

Οι κάτοικοι της ιταλικής αυτής πόλης, όπως στη Θεσσαλία και στη Βαλένθια, μετά το τριπλό αυτό σοκ ζουν ακόμα με το φόβο και το άγχος για το μέλλον.  «Κάθε φορά που βρέχει, φοβάμαι. Η εμπιστοσύνη μας έχει χαθεί. Δεν ξέρεις πλέον σε τί μπορείς να βασιστείς. Αυτός ο τόπος δεν είναι ασφαλής. Τίποτα δεν θα είναι όπως πριν. Ο άντρας μου είναι πια πιο κουρασμένος, πιο σιωπηλός. Στην κοινότητά μας συνεχίζουμε να βοηθάμε ο ένας τον άλλον, αλλά το Κράτος δεν ήταν ποτέ εκεί για εμάς. Αντίθετα, το μόνο που λάβαμε ήταν ένα χάος από γραφειοκρατία και ψίχουλα οικονομικής βοήθειας. Μάθαμε να βασιζόμαστε μόνο στους εαυτούς μας και στους ανθρώπους γύρω μας» λέει η 54χρονη κάτοικος Simona Bacchilega.

Η φωνή της αντηχεί και ενώνεται με εκείνες των κατοίκων στον Παλαμά Καρδίτσας, στην Μάνδρα, στο Βόλο και στο Πήλιο, στις γειτονιές της ισπανικής Βαλένθια, στις παραδουνάβιες περιοχές της Ουγγαρίας και της Σλοβακίας, στη Βάδη-Βυρτεμβέργη, στη Βαυαρία και στο Σάαρλαντ της Γερμανίας, στις επαρχίες Κάρλοβατς και Σίσακ-Μοσλαβίνα στην Κροατία και σε δεκάδες ακόμα πληττόμενες περιοχές .

Θεσσαλία, Σεπτέμβριος 2023, κακοκαιρία Daniel, φωτό: Μάριος Λώλος 

Η πιο φονική φυσική καταστροφή

Οι πλημμύρες είναι η πιο συνηθισμένη φυσική καταστροφή. Αντιπροσωπεύουν το 44% όλων των παγκόσμιων φυσικών καταστροφών και ευθύνονται σχεδόν για τους μισούς θανάτους από αυτές. Σήµερα, 1,81 δισεκατοµµύρια άνθρωποι (23% του παγκόσµιου πληθυσµού) θεωρούνται άµεσα εκτεθειµένοι στην απειλή σοβαρών πληµµυρών. Η συχνότητά τους έχει υπερδιπλασιαστεί από το 2004 μέχρι σήμερα, εξηγούν οι επιστήμονες, λόγω της επιτάχυνσης του υδρολογικού κύκλου που οφείλεται στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.

Τα τελευταία 30 χρόνια, οι πλημμύρες στην Ευρώπη έχουν πλήξει 5,5 εκατομμύρια ανθρώπους, έχουν προκαλέσει πάνω από 3.000 θανάτους και έχουν οδηγήσει σε οικονομικές απώλειες που ξεπερνούν τα 170 δισεκατομμύρια ευρώ. Όμως τα στοιχεία αυτά ήταν μόνο δημοσιογραφικές εκτιμήσεις.

Πόσοι είναι πραγματικά οι νεκροί σε κάθε περιοχή στην Ευρώπη από τις πλημμύρες την τελευταία δεκαετία; Πόσες και ποιες συγκεκριμένα εκτάσεις σε κάθε χώρα και σε κάθε περιοχή επλήγησαν, ποιες υποδομές χτυπήθηκαν περισσότερο ειδικά την τελευταία διετία; Και πως μπορούμε να προστατευτούμε αποτελεσματικά; Τα ανοιχτά διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα για τις πλημμύρες στην Ευρώπη αποδεικνύονται αποσπασματικά, ελλιπή και μη ενημερωμένα.

Η πολύμηνη, διασυνοριακή δημοσιογραφική έρευνα δεδομένων του ΜIIR- μοναδική στην Ευρώπη- στο πλαίσιο του EDJNET κατάφερε να συνδυάσει στοιχεία από τρεις διαφορετικές ανοιχτές βάσεις δεδομένων για να κατασκευάσουμε την πρώτη ολοκληρωμένη, πανευρωπαϊκή βάση δεδομένων για τις πλημμύρες, καταγράφοντας τον αριθμό τους, τους πληγέντες και τους θανάτους από αυτές, σε όλες τις ευρωπαϊκές περιοχές από το 2014 έως το 2024. 

Επιπλέον, δημιουργήσαμε μία ξεχωριστή βάση δεδομένων βασισμένη σε δορυφορικά στοιχεία για τα τελευταία δύο χρόνια (2023-2024), η οποία αποτυπώνει με ακρίβεια την έκταση των πλημμυρών και τις επιπτώσεις τους στη γη και τις υποδομές σε όλες τις ευρωπαϊκές περιφέρειες 17 κρατών-μελών.

Ο καταστροφικός αντίκτυπος σε νούμερα

Μεταξύ 2014 και 2024, τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από το Copernicus, τη δημόσια βάση δεδομένων EM-DAT και τη βάση δεδομένων Hanze δείχνουν ότι τουλάχιστον 681.076 άνθρωποι έχουν πληγεί από πλημμύρες σε 24 ευρωπαϊκές χώρες. Ο πραγματικός αριθμός των πληγέντων, όμως, είναι μεγαλύτερος, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για όλες τις πλημμύρες. 

Με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα που αναλύσαμε, τουλάχιστον 1.579 άνθρωποι έχασαν άμεσα τη ζωή τους από τις πλημμύρες στην Ευρώπη κατά την τελευταία δεκαετία. 

«Η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες που πλήττονται ιδιαιτέρως, έχουμε πάρα πολλά επεισόδια με νεκρούς. Είμαστε η τέταρτη χώρα σε θανάτους από πλημμύρες στην Ανατολική Μεσόγειο. Κάθε χρόνο στην Ελλάδα έχουμε μία πιθανότητα 2,5 % περίπου να έχουμε πάνω από 80 νεκρούς σε ένα πλημμυρικό επεισόδιο», αναφέρει η Κατερίνα Παπαγιαννάκη, ειδική λειτουργική επιστήμονας στο Ινστιτούτο Ερευνών, Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Μαζί με τον υδρογεωλόγο, επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μιχάλη Διακάκη μελετούν- όσο κανείς άλλος στην Ελλάδα- τους θανάτους από πλημμύρες στην Ευρώπη και στη χώρα μας, έχοντας συνεισφέρει στην πλέον αξιόπιστη (γιατί λαμβάνει υπόψη όλα τα γεγονότα που έχουν έστω έναν νεκρό) βάση δεδομένων μεγάλης κλίμακας για τους νεκρούς από πλημμύρες σε εδάφη της ευρωμεσογειακής περιοχής (Flood Fatalities from the Euro-Mediterranean region FFEM-DB). Οι νεκροί σε 14 ευρωμεσογειακές χώρες τα τελευταία 35 χρόνια ξεπερνούν τους 3000.

Πλεονάζουσα θνησιμότητα 

Η επίσημη καταγραφή των θυμάτων στη Θεσσαλία το 2023 ήταν 17 νεκροί. Ωστόσο, πρόσφατη μελέτη του Κέντρου Έρευνας και Εκπαίδευσης στη Δημόσια Υγεία, την Πολιτική Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, που αποκάλυψε η «Εφ.Συν.» («Ο κάμπος θρηνεί 335 νεκρούς και όχι 17 από τον Ντάνιελ», 16/3/2025) δείχνει ότι ο πραγματικός αριθμός των συνολικών θανάτων ήταν 20 φορές υψηλότερος το πρώτο τρίμηνο μετά τις πλημμύρες. Συνολικά, 335 άτομα πέθαναν εντός τριών μηνών κυρίως από καρδιαγγειακά και/ή αναπνευστικά προβλήματα.

Όπως σημειώνει το meteo.gr (Κ. Παπαγιαννάκη, Κ. Λαγουβάρδος, Γ. Κύρος, 18/10/2024) τα τελευταία 45 χρόνια, η Ελλάδα έχει βιώσει 70 θανατηφόρες πλημμύρες λόγω έντονων βροχοπτώσεων, με αποτέλεσμα 190 άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους. Αποκαλύπτεται μια ανησυχητική τάση: ο αριθμός των θανάτων από πλημμύρες αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου. Ενδεικτικά, την τελευταία δεκαετία σημειώθηκαν οι μισοί από τους καταγεγραμμένους θανάτους στο σύνολο της περιόδου των 45 ετών.

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Έρευνας και Αειφόρου Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, συνολικά στα Βαλκάνια, πλημμύρες με περισσότερους από 10 νεκρούς συμβαίνουν μία φορά κάθε 6,5 χρόνια, ενώ με περισσότερους από 22 νεκρούς μία φορά κάθε 12 χρόνια.

Η έρευνά μας δείχνει ότι τα τελευταία δύο χρόνια, 17 ευρωπαϊκές χώρες αντιμετώπισαν 32 πλημμύρες, οι οποίες έπληξαν συνολικά 4.273.362 στρέμματα – μια έκταση 1,5 φορά μεγαλύτερη από το μέγεθος του Λουξεμβούργου – σύμφωνα με τα δορυφορικά δεδομένα της υπηρεσίας Copernicus Emergency Management Mapping. 

Η πλημμυρισμένη έκταση στην Ευρώπη τα τελευταία δύο χρόνια είναι σχεδόν το διπλάσιο μέγεθος του ευρύτερου Λονδίνου και μεγαλύτερη από τη Ρώμη, το Παρίσι και το Βερολίνο μαζί. 

Αγρότες σε απόγνωση

Η ανάλυση 61 πληγεισών περιοχών αποκαλύπτει ότι οι επαρχιακές περιοχές υπέστησαν τις πιο εκτεταμένες πλημμύρες, με περίπου 1.386.630 πλημμυρισμένα στρέμματα. Αντίστοιχα, 984.470 στρέμματα επηρεάστηκαν στις ενδιάμεσες περιοχές (ημιαστικές) και 884.680 στρέμματα στις αστικές περιοχές. 

Θεσσαλία, Σεπτέμβριος 2023, κακοκαιρία Daniel, φωτό: Μάριος Λώλος 

Σχεδόν το 82,5% της συνολικής πληγείσας γης αφορά γεωργικές εκτάσεις και φυσικά οικοσυστήματα. Οι πλημμύρες επηρέασαν 3.276.660 στρέμματα γεωργικής γης συμπεριλαμβανομένων καλλιεργήσιμων αγρών, βοσκοτόπων, μόνιμων καλλιεργειών και ετερογενών γεωργικών εκτάσεων. Τα παραπάνω αναδεικνύουν τον σοβαρό αντίκτυπο που έχουν οι πλημμύρες στο βιοπορισμό των αγροτών.

Η μεγαλύτερη πλημμύρα στην Ευρώπη τα τελευταία δύο χρόνια ξεκίνησε στις 5 Σεπτεμβρίου 2023, στην Περιφέρεια Θεσσαλίας στην Ελλάδα, επηρεάζοντας σχεδόν 1.223.750 στρέμματα, το 92% των οποίων ήταν γεωργική γη. Η καταιγίδα στοίχισε άμεσα τη ζωή σε 17 ανθρώπους, επηρέασε 44.000 κατοίκους σε Καρδίτσα, Τρίκαλα, Μαγνησία και Λάρισα και είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο περισσότερων από 200.000 ζώων.

Η πραγματική έκταση της πλημμύρας στη Θεσσαλία

Μέχρι τώρα, τα πλημμυρισμένα στρέμματα στη Θεσσαλία φαίνονταν κάτω του 1 εκατ., όμως η ανάλυσή μας αποκαλύπτει ότι η πραγματική έκταση της καταστροφής είναι μεγαλύτερη από ό,τι έχει αναφερθεί στον Τύπο. Αυτό οφείλεται στο ότι η μέτρησή μας συμπεριλαμβάνει και το “ίχνος πλημμύρας” που έχουν καταγράψει οι δορυφόροι του Copernicus—δηλαδή περιοχές όπου το νερό υπήρξε αλλά είχε υποχωρήσει μέχρι τη στιγμή της δορυφορικής λήψης. 

Όπως ανέφερε το Copernicus στο MIIR: «Υποθέτουμε με πολύ υψηλή πιθανότητα ότι σημειώθηκε πλημμύρα όπου εντοπίζονται ίχνη της στις δορυφορικές εικόνες».

Στιγμιότυπο από την ιστοσελίδα του Copernicus, που αποτυπώνει με διαγώνιες γραμμές το ίχνος πλημμύρας της Θεσσαλίας, στις 9 Σεπτεμβρίου 2023. 

Πλεονάζουσα θνησιμότητα

Η επίσημη καταγραφή των θυμάτων στη Θεσσαλία ήταν 17 νεκροί. Ωστόσο, πρόσφατη μελέτη του Κέντρου Έρευνας και Εκπαίδευσης στη Δημόσια Υγεία, την Πολιτική Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, που αποκάλυψε η «Εφ.Συν.» («Ο κάμπος θρηνεί 335 νεκρούς και όχι 17 από τον Ντάνιελ», 16/3/2025) δείχνει ότι ο πραγματικός αριθμός των συνολικών θανάτων ήταν 20 φορές υψηλότερος το πρώτο τρίμηνο μετά τις πλημμύρες. Συνολικά, 335 άτομα πέθαναν εντός τριών μηνών κυρίως από καρδιαγγειακά και/ή αναπνευστικά προβλήματα.

Κατεστραμμένες υποδομές -Αρνητική ελληνική πρωτιά

Τα στοιχεία μας δείχνουν ότι η Θεσσαλία αντιμετώπισε επίσης τις σημαντικότερες ζημιές στο μεταφορικό δίκτυο σε ολόκληρη την Ευρώπη τα τελευταία δύο χρόνια, με 1.590 χιλιόμετρα δρόμων και σχεδόν 149 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών υποδομών να έχουν πληγεί.

Η έρευνά μας δείχνει ότι οι πλημμύρες προκάλεσαν ζημιές σε συνολικά 4.256,2 χιλιόμετρα υποδομών μεταφορών στην Ευρώπη μόνο για τα τελευταία δύο χρόνια (οδικές, σιδηροδρομικές, θαλάσσιες υποδομές, αστικές μεταφορές και αερομεταφορές). Οι τοπικοί δρόμοι αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 67% των συνολικών ζημιών, με τις αστικές περιοχές να υφίστανται τις σημαντικότερες επιπτώσεις στις οδικές υποδομές. Επιπλέον, άλλα 6.885,4 χλμ. χωματόδρομων, κυρίως σε αγροτικές περιοχές, έχουν επίσης πληγεί

Τα τελευταία δύο χρόνια, οι πλημμύρες επηρέασαν επίσης 1.223,6 χλμ. αγωγών και υποδομών επικοινωνίας, κυρίως σε περιοχές με έντονη αστική ανάπτυξη. Αυτό περιλαμβάνει 845,9 χλμ. αγωγών μακράς απόστασης, γραμμών επικοινωνίας και ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και 377,7 χλμ. τοπικών αγωγών και καλωδίων, με αποτέλεσμα μερικές χιλιάδες σπίτια να μείνουν χωρίς ρεύμα και πόσιμο νερό. Τα στοιχεία δείχνουν ότι ενώ οι αγροτικές περιοχές υφίστανται μεγαλύτερη έκταση πλημμυρών, οι αστικές περιοχές υφίστανται σοβαρότερη ζημιά στις υποδομές.

Αρνητική πρωτιά σε αυτήν την κατηγορία σε όλη την Ευρώπη καταγράφει τα τελευταία δύο χρόνια η Γερμανία, με 209,8 χιλιόμετρα πληγέντων αγωγών και γραμμών ηλεκτρικής ενέργειας μεγάλων αποστάσεων και 117,7 χιλιόμετρα πληγέντων τοπικών αγωγών και καλωδίων.

Πλημμύρα του ποταμού Σάαρ, Σάαρλαντ Γερμανία, 18.05.2024. Πηγή: Berit Kessler / Shutterstock.com

Στη Βαλένθια δεκάδες χιλιάδες σπίτια έμειναν χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και πόσιμο νερό για αρκετές μέρες, ενώ στην Πολωνία η υπουργός Περιβάλλοντος Paulina Hennig-Kloska δήλωσε ότι 80.000 νοικοκυριά ήταν χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα κατά την κορύφωση των πλημμυρών από την κακοκαιρία Boris.

Πλημμύρα στη Βαλένθια, κακακαιρία Dana, Οκτώβριος 2024. Πηγή: Guillermo Gutiérrez Carrascal / El Confidencial.

Ένα ακόμη σημαντικό εύρημα είναι ότι την τελευταία διετία, οι πλημμύρες έχουν επηρεάσει 1.964.045 στρέμματα σε 46 μη παράκτιες περιοχές της Ευρώπης, ενώ σε μόλις 15 παράκτιες περιοχές έχουν πληγεί 1.291.731 στρέμματα.
Τα συγκεκριμένα δεδομένα δείχνουν ότι οι πλημμύρες στην ενδοχώρα σε επίπεδο δήμων και επαρχιών, που συχνά προκαλούνται από έντονες βροχοπτώσεις, υπερχείλιση ποταμών ή κακή αποχέτευση, έχουν επηρεάσει μεγαλύτερη έκταση από ό,τι οι παράκτιες πλημμύρες.

Παρόλα αυτά, οι περιοχές κοντά στο νερό φαίνεται να είναι πιο επιρρεπείς στις πλημμύρες, καθώς μέσα σε μία δεκαετία τα περισσότερα περιστατικά πλημμύρας έχουν συμβεί σε παράκτιες περιφέρειες, πιο συγκεκριμένα της Ισπανίας, Γαλλίας και Ιταλίας.

Ταξικός καύσωνας ταξικές πλημμύρες

Ως γνωστόν η θερμοκρασία σε κάθε πόλη ανεβοκατεβαίνει ανάλογα με τη δόμηση, τις περιοχές πρασίνου και δέντρων, την ποιότητα των κατοικιών. Συνήθως στις περιοχές όπου ζει η εργατική τάξη, τα πιο φτωχά λαϊκά στρώματα και οι μετανάστες, η δόμηση είναι πυκνότερη, οι ελεύθεροι χώροι πρασίνου σπανίζουν, η θερμοκρασία ανεβαίνει και οι καύσωνες είναι πιο δυσβάσταχτοι.

Όπως αποδείχθηκε και για τις πλημμύρες σε παράλληλη έρευνα της συνεργαζόμενης δημοσιογραφικής ομάδας της ισπανικής El Confidencial, οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο στη Βαλένθια συγκεντρώνουν χαμηλότερα επίπεδα κατά κεφαλήν εισοδήματος και, ταυτόχρονα, τα σπίτια που χτίστηκαν εκεί, όπου η γη είναι φθηνότερη, είναι λιγότερο προετοιμασμένα να αντιμετωπίσουν αυτού του είδους τα γεγονότα. Οι πέντε ισπανικές επαρχίες με τον υψηλότερο αριθμό κτιρίων σε περιοχές που κινδυνεύουν από πλημμύρες είναι κατά σειρά η Μούρθια, η Σεβίλλη, η Βαλένθια, το Αλικάντε και η Ταραγόνα. 

Πλημμύρα στη Βαλένθια, κακακαιρία Dana, Οκτώβριος 2024. Πηγή: Guillermo Gutiérrez Carrascal / El Confidencial.

«Όταν βρέχει, ακόμα φοβάμαι ότι το ποτάμι θα μας τα πάρει όλα» 

Οι τελευταίες τρεισήμισι δεκαετίες ήταν από τις πιο πυκνές περιόδους σε πλημμύρες στην Ευρώπη τα τελευταία 500 χρόνια. Οι επιστήμονες έχουν αποδείξει ότι η εποχή αυτή διαφέρει από άλλες αντίστοιχες περιόδους πλούσιες σε πλημμύρες όσον αφορά το μέγεθός τους, τις θερμοκρασίες του αέρα και της θάλασσας, και την εποχικότητα του φαινομένου. Το καλοκαίρι του 2024 ήταν το θερμότερο που έχει καταγραφεί ποτέ στην Ευρώπη και παγκοσμίως. Σημειώνεται ότι για κάθε βαθμό Κελσίου που προστίθεται στη μέση παγκόσμια θερμοκρασία, η ένταση των βροχοπτώσεων αυξάνεται κατά περίπου 7%.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι έχει αυξηθεί η θερμοκρασία της θάλασσας στη Μεσόγειο. Το κρίσιμο όριο είναι οι 26 βαθμοί κελσίου θερμοκρασίας νερού. «Αν ξεπεραστεί αυτό, το μετεωρολογικό σύστημα που περνάει πάνω από μια περιοχή εμπλουτίζεται με τεράστια επιπρόσθετη υγρασία και όλο αυτό λειτουργεί και σαν επιταχυντής αλλά και σαν μεγεθυντής του φαινομένου» εξηγεί ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Νικήτας Μυλόπουλος.

Μια τέτοια συνθήκη οδηγεί στους περίφημους Ωμέγα κυκλώνες, όπως συνέβη με τον Ντάνιελ στη Θεσσαλία. «Στην ίδια περιοχή είχαμε δύο φαινόμενα που παρατηρούνται υποτίθεται ανά 500 και 1000 χρόνια, μέσα σε μόλις τρία χρόνια. Αυτό σημαίνει αυτομάτως, ότι θα πρέπει να “βαρέσουν” όλα τα καμπανάκια κινδύνου, καθώς αλλάζουν οι περίοδοι επαναφοράς, αλλάζουν όλες οι στατιστικές κατανομές φυσικά αλλάζει και όλος ο τρόπος αντιμετώπισης και ο σχεδιασμός». 

Αντιπλημμυρική θωράκιση δε σημαίνει (μόνο) 112

«Επιμένουν οι κυβερνήσεις στο να ασχολούνται μόνο με την επόμενη μέρα της καταστροφής (post disaster), αντί να παίρνουν προληπτικά μέτρα (risk-cost benefit). Μεταξύ 2017-2021 δόθηκαν στην Ελλάδα περίπου 100 εκατομμύρια ευρώ μόνο σε αποζημιώσεις από πλημμύρες. Μόνο για τον Ιανό (σ.σ. μεσογειακός κυκλώνας που έπληξε τη Μεσόγειο και κυρίως την Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του 2020) δόθηκαν 38 εκατ. ευρώ, 7 εκατ. κρατικές αποζημιώσεις και 31 εκατ. αποζημιώσεις ασφαλιστικών» σημειώνει η επιστήμονας του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών Κατερίνα Παπαγιαννάκη.

Το ίδιο μας λέει και ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, διευθυντής του Εργαστηρίου Υδρολογίας και Ανάλυσης Υδατικών Συστημάτων, Νικήτας Μυλόπουλος ξεκαθαρίζοντας πως ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης είναι η κατάρτιση ενός Ολιστικού Σχεδίου Αντιπλημμυρικής Προστασίας με μια σειρά από έργα που θα «συνεργάζονται» μεταξύ τους.

Εξυπνα φράγματα

«Η διόδευση της πλημμύρας είναι πολύ σημαντική», επισημαίνει ο Μυλόπουλος. «Σχετίζεται με το πώς εμείς με τα έργα μας θα κατευθύνουμε, θα καθοδηγήσουμε τους πλημμυρικούς όγκους όσο γίνεται με μεγαλύτερη ασφάλεια για να αποφύγουμε τις μεγάλες καταστροφές. Αυτό γίνεται πρώτα από όλα με τα έργα ορεινής υδρονομίας: μικρά χωμάτινα φράγματα ψηλά στο βουνό, εκεί που ξεκινάει το φαινόμενο, στους μικρούς χειμάρρους. Εκεί λοιπόν βάζεις το πρώτο στοπ. Δεύτερον χρειάζονται, μικρότερα μικρού και μεσαίου μεγέθους φράγματα και αναχώματα στα κατάντη του ποταμου. Και όχι τα φαραωνικά μεγάλα φράγματα. Μικρά φράγματα, αλλά στημένα έξυπνα, στις περιοχές που όντως κάνουν δουλειά. Τρίτον απαιτούνται, αναδασώσεις σε όλη την περιοχή, και η ενίσχυση της φυσικής προστασίας, η φυτοκάλυψη ειναι καθοριστικής σημασίας στον περιορισμό της πλημμύρας. Και βέβαια πρέπει επιτέλους να προβλεφθούν οι πλημμυρικές ζώνες, ανάλογα με την επικινδυνότητά τους, που συνήθως σήμερα είναι είτε χτισμένες, είτε χωράφια εντατικής καλλιέργειας. Πρέπει να αποδοθούν πίσω με ελαφρύτερες χρήσεις γης, αυτές οι ζώνες. Πρέπει να αποδοθούν στα ποτάμια οι παλαιοί τους μαιανδρισμοί, οι οποίοι παίζουν ρόλο στην εκτόνωση του κινδύνου».

«Η φύση δεν εκδικείται», συνεχίζει. «Η φύση κάνει τη δουλειά της. Αλλά γενικά όποτε την πειράζουμε ποτέ δεν ξέρουμε από πού θα μας έρθει. Ένα σύστημα σαν τον Ντάνιελ θα μπορούσε να χτυπήσει και στην Αττική δυστυχώς. Η μεγάλη μας αποτυχία είναι ότι δεν έχουμε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης. Όμως δεν αρκεί μόνο να δώσεις το σήμα νωρίς για να φύγει ο κόσμος και να προστατευτεί. Πρέπει να ξέρεις το “κακό” πού θα χτυπήσει, να έχεις κάποιο χρόνο μπροστά σου ώστε να μπορέσεις να προστατεύσεις με ανοίγματα θυροφραγμάτων συντονισμένα -και όχι το χάος που έγινε εκείνες τις νύχτες του Ντάνιελ- εκτός από ανθρώπους, ζώα ή περιουσίες και τις κρίσιμες δημόσιες υποδομές». 

Θεσσαλία, Σεπτέμβριος 2023, κακοκαιρία Daniel, φωτό: Μάριος Λώλος 

«Κάθε φορά που έβρεχε, πάθαινα κρίση άγχους»

Ταξιδεύουμε στην ιταλική πόλη Φαέντσα στην επαρχία της Ραβέννας, 50 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μπολόνια. Μεταξύ 16 και 18 Μαΐου 2023, 350 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού, που αντιστοιχούν σε βροχή έξι μηνών, έπεσαν μέσα σε 36 ώρες στην Εμίλια-Ρομάνια, μια από τις σημαντικότερες γεωργικές περιοχές της Ιταλίας. Οι έντονες βροχοπτώσεις προκάλεσαν την υπερχείλιση 23 ποταμών σε ολόκληρη την περιοχή, επηρεάζοντας 100 δήμους και προκαλώντας περισσότερες από 400 κατολισθήσεις, οι οποίες με τη σειρά τους προκάλεσαν ζημιές και έκλεισαν εκατοντάδες δρόμους. Όλα τα υδάτινα φράγματα μεταξύ Ρίμινι και Μπολόνια, έσπασαν ή υπερχείλισαν πλημμυρίζοντας τεράστιες περιοχές. Τραγικός απολογισμός 17 νεκροί και πάνω απο 8,5 δισ. εκτιμώμενο κόστος.

Η Simona Bacchilega, εργαζόμενη στον δήμο της Φαέντσα, το βράδυ της 16η Μαΐου 2023 λάμβανε μηνύματα από φίλους της να εγκαταλείψει το σπίτι της.

«Εμείς μέναμε στο κέντρο της πόλης, δέκα μέτρα πάνω από την επιφάνεια του ποταμού, και δεν ανησυχούσαμε. Δεν είχαμε σκεφτεί ότι οι υπόνομοι θα μπορούσαν να ξεχειλίσουν. Μέχρι τη στιγμή που ακούσαμε έναν περίεργο ήχο από το μπάνιο και υπήρξε μια τρομερή δυσοσμία. Ξαφνικά είδαμε το νερό να έρχεται από την αυλή, παρά τις σακούλες με άμμο που είχαν τοποθετήσει ο σύζυγός μου και ο γείτονας. Το νερό εισέβαλε ασταμάτητα. Πήρα γρήγορα ένα σακίδιο, έβαλα μέσα ρούχα, ένα φακό, νερό. Βγήκαμε στο δρόμο. Συνειδητοποίησα ότι το νερό μου έφτανε στη μέση.Περάσαμε όλη την πρώτη νύχτα ξάγρυπνοι, καθισμένοι στο σκοτάδι. Το ρεύμα είχε διακοπεί ήδη από τις 9 το βράδυ. Κοιτάζοντας έξω, έβλεπα το νερό να ανεβαίνει στο αυτοκίνητό μου. “Όχι το αυτοκίνητο”, σκεφτόμουν. “Το ξεχρέωσα μόλις”!».

Το ποτάμι θα στα πάρει όλα

«Είχα στο μυαλό μου τη θεία μου που μας έλεγε πιο παλιά “Το ποτάμι θα στα πάρει όλα”», θυμάται η Simona. «Ο ηλικιωμένος γείτονας απέναντι μας μιλούσε από το παράθυρό του. Η σύζυγός του έκανε αιμοκάθαρση, και όλη τη νύχτα ανταλλάσσαμε βλέμματα. Ήταν ένας καθηγητής, ένας σπουδαίος άνθρωπος. Έχασε όλη του τη βιβλιοθήκη. Τον έβλεπα να κοιτάζει τα βιβλία του μέσα στο νερό. Την επόμενη μέρα ελικόπτερα πετούσαν συνεχώς, χωρίς να ξέρουμε τι συνέβαινε».

Για ένα διάστημα έμειναν σε κάποιους γείτονες. «Όταν πια καταφέραμε να επιστρέψουμε σπίτι, συνειδητοποιήσαμε ότι έπρεπε να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας. Κανείς δεν μας βοήθησε. Αν ήθελες νερό, έπρεπε να το βρεις μόνος σου. Οι εθελοντές και οι οργανωμένες βοήθειες δεν έφτασαν ποτέ στην περιοχή μας. Στη συνέχεια, αρχίσαμε να καθαρίζουμε». 18 μήνες μετά, τον Σεπτέμβριο του 2024,  η Φαέντσα όπως και δεκάδες περιοχές της κεντρικής Ευρώπης πλημμύρισε εκ νέου από την κακοκαιρία Boris. 

Δορυφορική εικόνα της ιταλικής πόλης Faenza από ESA/NASA, Μάιος 2023

Ο 56xρονος τραπεζικός υπάλληλος Andrea Bazzocchi διηγείται: «Το νερό ήρθε από μια άλλη γειτονιά που έτρεχε με τρομερή δύναμη. Κατέκλυσε πρώτα το υπόγειο, ανέβηκε από τις σκάλες σαν να ήταν ένας ένοικος και στη συνέχεια πέρασε αργά από την είσοδο του διαμερίσματος μου μέχρι που έφτασε σε ύψος 1,60 μέτρων. Μείναμε εγκλωβισμένοι στον τρίτο όροφο, χωρίς νερό και ρεύμα. Μείναμε στο σπίτι των φίλων μας για τρεις νύχτες. Με όλες τις δυσκολίες που υπήρχαν, καθώς ο γιος τους ήταν σε αναπηρικό αμαξίδιο και χρειαζόταν μηχανική υποστήριξη στην αναπνοή. Χωρίς ρεύμα, έπρεπε να το κάνουμε χειροκίνητα, αλλά ευτυχώς βρήκαμε μια λύση με μια γεννήτρια. Κοιμόμασταν στο πάτωμα και από το παράθυρο βλέπαμε την “Αποκάλυψη” τη νύχτα. Ελικόπτερα έσωζαν ανθρώπους που δεν ήταν τόσο τυχεροί όσο εμείς».

Το ίδιο βράδυ η 42χρονη μαγείρισσα Φρανσέσκα Πλάτσι έχασε ό,τι είχε χτίσει με κόπο μια ζωή. «Το διαμέρισμά μου βυθίστηκε εντελώς, το νερό έφτασε μέχρι 3 εκ. από το ταβάνι» μας λέει.

Η Raffaela Paladini, ειδικός στη διαχείριση του τραύματος μετά από μια καταστροφή, επισκέφθηκε τη Φαέντσα, ως «ψυχολόγος έκτακτης ανάγκης» παρέχοντας βοήθεια σε δεκάδες άτομα. «Μια τέτοια κατάσταση σίγουρα έχει τραυματικό αντίκτυπο. Ανθρωποι που πορεύονται στην καθημερινή τους ζωή όπως όλοι μας, κάποια στιγμή βρίσκονται σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης αντιμέτωποι με κάτι που διακόπτει την καθημερινή τους ρουτίνα. Αυτη η διακοπή προκαλεί αρχικά σύγχυση, μια αίσθηση αποπροσανατολισμού,  κενού και απόγνωσης. Στη συνέχεια όλο αυτό μπορεί να προκαλέσει πολύ διαφορετικά συναισθήματα, όπως θυμό, οργή αλλά και ενοχή.»

Πλημμύρα Φαέντσα, Ιταλία, 17 Μαΐου 2023 . Πηγή: Dario Argenti / Shutterstock.com

Το σπίτι της 58χρονης δασκάλας Novella Laghi υπέστη τεράστιες ζημιές μετά τη δεύτερη πλημμύρα.

«Οικονομικά εξαντληθήκαμε. Ολα χρειάζονταν αντικατάσταση. Η απογοήτευση μεγάλωνε, καθώς δεν υπήρχε κρατική στήριξη. Πέρασα μήνες αναζητώντας βοήθεια, χτυπώντας πόρτες σε δημόσιες υπηρεσίες, αλλά μάταια. Όμως το χειρότερο ήταν ο ψυχολογικός αντίκτυπος. Κάθε φορά που έβρεχε, πάθαινα κρίση άγχους. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ, ξυπνούσα μέσα στη νύχτα για να ελέγξω αν το ποτάμι είχε φουσκώσει ξανά. Η μητέρα μου, που ήταν πάντα δυνατή, άρχισε να δείχνει σημάδια άνοιας. Δεν ήταν πια η ίδια.»

Και για την 66χρονη συνταξιούχο Mirella Emiliani, όλα έχουν αλλάξει. «Παλιά έδινα σημασία στην εμφάνιση, είχα ωραία ρούχα, ένα οργανωμένο σπίτι. Τώρα, δεν έχω τίποτα. Δεν έχω ούτε τις παλιές μου φωτογραφίες. Η πλημμύρα άλλαξε τις σχέσεις μου με τους ανθρώπους. Οι λίγοι πραγματικοί φίλοι μου έκαναν ό,τι μπορούσαν για να με βοηθήσουν. Άλλοι απλά εξαφανίστηκαν. Όταν βρέχει, ακόμα φοβάμαι. Σκέφτομαι πως δεν μπορώ να περάσω ξανά τα ίδια. Κανείς δεν μας ειδοποίησε εγκαίρως. Τίποτα δεν έγινε σωστά. Τώρα, ζω μέρα με τη μέρα, γιατί έμαθα πως η ζωή μπορεί να αλλάξει σε μια στιγμή».

Όλοι πάντως οι πληγέντες λένε σχεδόν το ίδιο: «η καταστροφή αυτή με άλλαξε αλλά ανέδειξε και την δύναμη της αλληλεγγύης». Ο Andrea Bazzeghi επέστρεψε στο σπίτι του μετά από 1,5 χρονο ταλαιπωρίας. «Προσπαθούμε να ξαναφτιάξουμε τη ζωή μας, βήμα-βήμα.Η εμπειρία αυτή μας δίδαξε πολλά, αλλά δεν μπορούμε να ζούμε με τον φόβο. Προχωράμε με αισιοδοξία».

Ταυτότητα έρευνας

Η διασυνοριακή έρευνα δεδομένων οργανώθηκε και συντονίστηκε από το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR.gr – Mediterranean Institute for Investigative Reporting) στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δημοσιογραφίας Δεδομένων (EDJNet – European Data Journalism Network).

H συλλογή, ανάλυση και οπτικοποίηση των δεδομένων υλοποιήθηκε από την Κωνσταντίνα Μαλτεπιώτη. Τον έλεγχο ανάλυσης δεδομένων πραγματοποίησε η ομάδα της Deutsche Welle. Την εικονογράφηση δημιούργησε η Λουίζα Καραγεωργίου.

Στην έρευνα που διεξήχθη από τον Νοέμβριο 2024 ως τον Μάρτιο 2025 συμμετείχαν συνολικά 6 μέλη του EDJNet: MIIR (Ελλάδα), Atlatszo (Ουγγαρία), Facta (Ιταλία), El Confidencial, Civio (Ισπανία), PressOne (Ρουμανία), 

Η έρευνα δημοσιεύτηκε στις 29 Μαρτίου 2025 στo miir.gr και την Εφημερίδα των Συντακτών, καθώς και στην ιστοσελίδα και το δίκτυο των συνεργατών του EDJNet.

Δείτε το scrollytelling της έρευνας εδώ.
Διαβάστε τη μεθοδολογία της έρευνας εδώ.