Παγιδευμένοι στον Παράδεισο
ΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥΠώς ένα ελληνικό γραφείο ευρέσεως εργασίας και ένα δίκτυο εταιρειών στη Βουλγαρία εισήγαγαν χιλιάδες «φτηνούς» εργαζόμενους για λογαριασμό πολυτελών ξενοδοχείων την τελευταία δεκαετία. Μία πολύμηνη διασυνοριακή έρευνα για τον ξενοδοχειακό κλάδο.
Από τους Λίνα Καπετάνιου και Ελβίρα Κρίθαρη, Ιωάννα Λουλούδη, Ηλία Σταθάτο, μέλη του MIIR.
Συνεισέφεραν στο ρεπορτάζ στη Βουλγαρία ο Stanimir Vaglenov και στη Ρουμανία η Timea Hont.
Ημερομηνία δημοσίευσης: Σάββατο 14 Μαρτίου 2020
Το ταξίδι στο όνειρο ήταν τελικά εφιάλτης
Ήταν 25 Απριλίου και η θερμοκρασία στην πίστα του αεροδρομίου στο Ηράκλειο της Κρήτης άγγιζε ήδη τους 26 βαθμούς Κελσίου. Η πτήση από το Μάντσεστερ στο Ηράκλειο είχε κουράσει τον Άνταμ, αλλά ένα χαμόγελο σχηματίστηκε στα χείλη του μόλις αντίκρυσε τη θάλασσα. Πήρε τις βαλίτσες του και μπήκε σε ένα ταξί με προορισμό την Ελούντα. Σε όλη τη διαδρομή, ονειρευόταν τους επόμενους μήνες. Είχε αφήσει τον μουντό βροχερό καιρό στο Staffordshire, στα Μίντλαντς της Αγγλίας, για μια καλοκαιρινή δουλειά σε ελληνικό ξενοδοχείο.
«Ήρθα στην Ελλάδα για να βιώσω τον τρόπο ζωής, χρειαζόμουν πραγματικά μια αλλαγή στη ζωή μου και δεν ήθελα να μετανιώσω αν δεν το δοκίμαζα», λέει ο Άνταμ Τζουντ, 32 ετών, καθώς θυμάται τι αισθανόταν περνώντας την πόρτα του Elounda Golf & Spa Resort, ενός από τα πιο πολυτελή πεντάστερα ξενοδοχεία στη χώρα. Δεν μπορούσε να φανταστεί τι θα συνέβαινε τις επόμενες εβδομάδες και πώς η ονειρεμένη καλοκαιρινή δουλειά θα μετατρεπόταν σε εφιάλτη.
Art Direction – Motion Graphics: Alexia Barakou, Sound Design: Alexis Koukias-Pantelis
Ο Άνταμ είναι ένας από τους εκατοντάδες ξένους που εργάστηκαν σε ελληνικά ξενοδοχεία το καλοκαίρι του 2019. Κατά τη διάρκεια πολύμηνης έρευνας, η ομάδα μας ανακάλυψε μια πολύπλοκη διαδικασία «εισαγωγής φτηνών εργαζομένων», η οποία περιλαμβάνει ένα ιδιωτικό γραφείο ευρέσεως εργασίας στην Ελλάδα και πολλαπλές εταιρείες στη Βουλγαρία. Σε συνεργασία, οι εταιρείες προσελκύουν εργαζόμενους από ευρωπαϊκές ή τρίτες χώρες προκειμένου να εργαστούν σε ελληνικά ξενοδοχεία, εκμεταλλευόμενες την ευρωπαϊκή νομοθεσία περί «απόσπασης στα πλαίσια παροχής υπηρεσιών». Μέσω αυτού του σχεδίου, εκατοντάδες ξένοι εργάζονται τα τελευταία χρόνια στον εγχώριο ξενοδοχειακό κλάδο με όρους υπερεργασίας, υποδηλωμένης εργασίας και πολύ χαμηλών μισθών, ενώ τα ξενοδοχεία αποφεύγουν να πληρώσουν τους φόρους και την κοινωνική ασφάλιση που τους αναλογούν.
Μετά την οικονομική κρίση και τα αυστηρά μέτρα λιτότητας που επέβαλαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Ευρωπαϊκή Ένωση τα προηγούμενα χρόνια, ο τουρισμός, η «βαριά βιομηχανία» της Ελλάδας, θεωρείται ο κύριος πυλώνας ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία, αφού δημιουργεί διαρκώς νέες θέσεις εργασίας και παράγει αυξανόμενα έσοδα. Παρ’ όλα αυτά, η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας και η «ανάγκη» για φθηνότερο εργατικό δυναμικό έχουν καταστήσει τον κλάδο του τουρισμού εύφορο έδαφος για οποιονδήποτε θέλει να παρακάμψει τον νόμο προκειμένου να αυξήσει τα περιθώρια κέρδους.
Σε αυτό το πλαίσιο, το πολύπλοκο σχέδιο εισαγωγής εργαζομένων κατάφερε να ξεφύγει από τον έλεγχο των ελληνικών, βουλγαρικών και ευρωπαικών αρχών. Πώς ακριβώς;
Για τις ανάγκες της έρευνας, ταξιδέψαμε στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία, συνεργαστήκαμε με δημοσιογράφους στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, εξετάσαμε δεκάδες νομικά έγγραφα, παρακολουθήσαμε ηλεκτρονικές πλατφόρμες και ομάδες σε κοινωνικά δίκτυα και μιλήσαμε με δεκάδες εργαζόμενους που ήρθαν να εργαστούν στην Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια.
Περιεχόμενα
«Ψαρεύοντας» εργαζόμενους με δόλωμα το ελληνικό καλοκαίρι
Για την Αγκνιέσκα Πλονκίεβιτς, 24 ετών, η προσφορά εργασίας ήρθε μέσα από το πανεπιστήμιό της στο Πόζναν της Πολωνίας. Ξεκίνησε να δουλεύει στις 27 Ιουνίου 2019 στο Istion Club Hotel & Spa στη Νέα Ποτίδαια Χαλκιδικής. «Από τη σχολή, μου έστειλαν ένα email για την Job Trust. Είδα την ιστοσελίδα και έμοιαζε με όνειρο! Το πανεπιστήμιο κάλυψε την υγειονομική μου περίθαλψη και υπέγραψα συμβόλαιο για 3 μήνες. Διάλεξα αυτή την πρακτική άσκηση στην Ελλάδα γιατί ήθελα να μάθω πράγματα, να γνωρίσω ανθρώπους και να περάσω χρόνο σε ένα ηλιόλουστο μέρος».
Δε χρειάστηκε πολύς καιρός για να καταλάβει η Αγκνιέσκα ότι τα πράγματα δε θα ήταν ακριβώς όπως τα είχε φανταστεί. «Ήταν οι τρεις χειρότεροι μήνες της ζωής μου. Στεκόμουν για 8-9 ώρες όρθια στην κουζίνα γυαλίζοντας μαχαιροπήρουνα. Έπρεπε να τσακωθώ με τον υπεύθυνο για να πάρω μία μέρα ρεπό. Όταν του είπα ότι είχα έρθει στην Ελλάδα για να εκπαιδευτώ, γέλασε».
Όλοι οι παραπάνω ήρθαν να εργαστούν στην Ελλάδα μέσω της εταιρείας Job Trust. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα, η «εταιρεία προσλήψεων και συμβουλευτικών υπηρεσιών λειτουργεί για πάνω από 15 χρόνια με αντικείμενο την εύρεση, συνέντευξη και κατάρτιση ανθρώπινου δυναμικού που θα στελεχώσει πολυτελή ξενοδοχεία και resorts στην Ελλάδα και στο εξωτερικό».
Ψαρεύοντας εργαζόμενους
Σε όλα τα κοινωνικά δίκτυά της, η Job Trust διαφημίζει την καλοκαιρινή εργασία «με μια γεύση διακοπών». Τα βίντεο που απεικονίζουν παραδεισένιες αμμουδερές παραλίες, κοκτέιλ δίπλα στην πισίνα, ευρύχωρα δωμάτια με μοντέρνα διακόσμηση και λαχταριστά παραδοσιακά φαγητά έχουν χιλιάδες προβολές στο YouTube, ενώ τα μόττο «απόλαυσε το καλοκαίρι σου ενώ δουλεύεις στην Ελλάδα» και «συνδύασε τις καλοκαιρινές σου διακοπές με μια δουλειά στον τουρισμό» συγκεντρώνουν αμέτρητα likes στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Η Job Trust έχει ευρεία διαδικτυακή παρουσία σε ιστοσελίδες ευρέσεως εργασίας, μηχανές αναζήτησης αγγελιών και πλατφόρμες γύρω από την εργασία, όπως eurojobs, cvrain.com, avalanchejob.com, learn4good, hosco, justlanded, profdir. Συμμετέχει επίσης διαδικτυακά στο θεσμό European Job Days, που οργανώνεται από την υπηρεσία EURES, την Ευρωπαϊκή Πύλη για την επαγγελματική κινητικότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Τον χειμώνα και ιδίως την άνοιξη εκπρόσωποι της εταιρείας ταξιδεύουν στην Ευρώπη και κάνουν παρουσιάσεις σε ημέρες καριέρας ή οργανώνουν συναντήσεις με φοιτητές σε πανεπιστήμια. H Ακαδημία Οικονομικών στην πόλη Svishtov στη Βουλγαρία το 2015, το πανεπιστήμιο Ștefan cel Mare στην πόλη Suceava στη Ρουμανία το 2016, το πανεπιστήμιο Turan στην πόλη Almaty στο Καζακστάν το 2017, το πανεπιστήμιο της Βαλένθια στην Ισπανία το 2018, το πανεπιστήμιο Ignatianum στην Κρακοβία της Πολωνίας και το πανεπιστήμιο της Τζιρόνα στην Ισπανία το 2019 είναι μερικές από τις σχολές ανάμεσα στις πολλές που έχουν φιλοξενήσει την Job Trust τα τελευταία χρόνια.
Παρουσίαση στο Καζακστάν το 2017
Παρουσίαση στη Βαρκελώνη το 2018
Διοργάνωση παρουσίασης σε πανεπιστήμιο της Λετονίας το 2016
Δημοσίευση αγγελίας σε σελίδα για φοιτητές Erasmus
Δημοσίευση αγγελίας σε σελίδα για φοιτητές Erasmus
Παρουσίαση στην Πολωνία
Ενημέρωση φοιτητών σε ημέρα καριέρας στο εξωτερικό
Διοργάνωση παρουσίασης σε πανεπιστήμιο της Λετονίας το 2016
Ενημέρωση φοιτητών σε ημέρα καριέρας στο εξωτερικό
Δημοσίευση αγγελιών εργασίας σε πανεπιστήμιο της Αυστρίας
Δημοσίευση σε σελίδα του facebook για μελλοντικούς φοιτητές ολλανδικού πανεπιστημίου
Παρουσιάσεις στη Βουδαπέστη το 2016
Με κάποια εκπαιδευτικά ιδρύματα, η Job Trust έχει ακόμα πιο στενούς δεσμούς, όπως με το πανεπιστήμιο WSB στο Πόζναν που πληροφορεί τους φοιτητές του για τις θέσεις εργασίας της εταιρείας, όπως περιέγραψε η Αγκνιέσκα, ή με τη σχολή μηχανικών Ecam Rennes στην πόλη Μπρουζ της Γαλλίας, όπως αναφέρει φοιτητής. Το πανεπιστήμιο Alexandru Ioan Cuza στο Ιάσιο της Ρουμανίας συνεργάζεται με την Job Trust εδώ και 7 χρόνια. «Περίπου 60-70 φοιτητές της σχολής μας πηγαίνουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα με τη διαμεσολάβηση της Job Trust για να κάνουν την πρακτική τους» μας εξήγησε η Dorina Moisa, από το γραφείο διεθνών σχέσεων της Σχολής Οικονομικών και Διοίκησης Επιχειρήσεων του πανεπιστημίου. Ο φοιτητής και το πανεπιστήμιο υπογράφουν με την Job Trust επίσημα έγγραφα πρακτικής άσκησης στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Erasmus.
Επίσημα έγγραφα Erasmus, όπου φαίνεται η συνεργασία του πανεπιστημίου
Alexandru Ioan Cuza, στο Ιάσιο της Ρουμανίας, με την Job Trust.
Όσον αφορά το πανεπιστήμιο, ο φοιτητής προσλαμβάνεται ως ειδικευόμενος, τους επόμενους μήνες εκπαιδεύεται σε συγκεκριμένες δεξιότητες και αποκτά εργασιακή εμπειρία. Παρ’ όλα αυτά, η πραγματικότητα με την οποία ήρθαν αντιμέτωποι κάποιοι από τους φοιτητές ήταν πολύ διαφορετική.
Αίτηση για τη γη της επαγγελίας
Οι φοιτητές, όπως και κάθε μελλοντικός υπάλληλος της Job Trust, συμπληρώνουν ηλεκτρονικά την αίτησή τους, περνάνε από τηλεφωνική συνέντευξη και λαμβάνουν με email την προσφορά εργασίας. Πολλές φορές, τους δίνεται η δυνατότητα να διαλέξουν ανάμεσα σε 3-4 ξενοδοχεία, ενώ ενημερώνονται και για τις ώρες εργασίας και το ημερομίσθιο. Στο παρακάτω email που στάλθηκε σε υποψήφιο λίγο πριν την έναρξη της τουριστικής σεζόν του 2019, δηλώνεται ότι οι ώρες εργασίας είναι 8-9 την ημέρα, για 5-6 ημέρες εργασίας την εβδομάδα. Το ημερομίσθιο που προτείνεται είναι 16-22 ευρώ την ημέρα.
Προσφορά εργασίας μέσω email με ημερομίσθιο 20 ευρώ. Ο υποψήφιος έχει
τη δυνατότητα να διαλέξει ανάμεσα σε πολλά ξενοδοχεία.
Μόλις οι υποψήφιοι διαλέξουν ξενοδοχείο και αποδεχτούν την προσφορά εργασίας, λαμβάνουν ένα email όπως το παρακάτω:
To email αποστέλλεται στους υποψήφιους εργαζόμενους από την ηλεκτρονική διεύθυνση [email protected],
αλλά περιλαμβάνει συμβόλαιο με τη STAFF Company.
Από τη στιγμή που αυτό το email φτάνει στα εισερχόμενα τους, οι μελλοντικοί υπάλληλοι ανακαλύπτουν ότι δεν πρόκειται να προσληφθούν από το ίδιο το ξενοδοχείο, ούτε από την Job Trust. Στο θέμα του email ξεκάθαρα αναφέρεται πως η ηλεκτρονική αλληλογραφία αφορά την αποστολή ενός «συμβολαίου» στους υποψηφίους από μία εταιρεία ονόματι «STAFF», χωρίς να παρέχονται για αυτήν περισσότερες πληροφορίες.
Κι εδώ είναι που αρχίζουν να περιπλέκονται τα πράγματα.
Τα γραφεία της Job Trust στην περιοχή της Καλαμαριάς στη Θεσσαλονίκη.
Η STAFF Company, ωστόσο, δεν έχει την έδρα της στην Ελλάδα, αλλά στην πόλη του Πλέβεν στη βόρεια Βουλγαρία και φέρεται να ανήκει σε έναν Έλληνα, ονόματι Αλέξανδρο Σαββίδη. Η έρευνα για περισσότερα στοιχεία για τον ιδιοκτήτη της STAFF στην Ελλάδα δεν φανέρωσε πολλά για το επαγγελματικό του παρελθόν. Έκανε γνωστή, όμως, μία σημαντική λεπτομέρεια: ο Αλέξανδρος Σαββίδης φέρεται να έχει σχέση με την Irina Aslanov, ιδρύτρια και μάνατζερ της Job Trust.
Αναζητήσαμε περισσότερες απαντήσεις για αυτήν τη μυστηριώδη εταιρεία στη Βουλγαρία. Η αναζήτηση στο βουλγαρικό εμπορικό μητρώο οδήγησε σε έγγραφα που σχετίζονται με την ίδρυση της εταιρείας. Σε κάποια από αυτά ο εν λόγω Έλληνας επιχειρηματίας δήλωνε ως διεύθυνσή του το χωριό Νέο Ρύσιο κοντά στη Θεσσαλονίκη και έναν κωδικό ταχυδρομικής θυρίδας. Η αναζήτηση της συγκεκριμένης θυρίδας, όμως, φανέρωσε ότι ο Σαββίδης είχε δώσει αναληθή στοιχεία στις βουλγαρικές αρχές, καθώς ο αριθμός της θυρίδας αντιστοιχούσε τελικά στον …αριθμό δημοτολογίου του. Από τα στοιχεία του βουλγαρικού εμπορικού μητρώου καθίσταται σαφές επίσης ότι ο Σαββίδης είχε ιδρύσει και διευθύνει συνολικά οκτώ εταιρείες από το 2010, οι οποίες εμφανίζονται όλες ακόμη ενεργές. Όπως σύντομα θα ανακαλύπταμε, οι υπάλληλοι που στρατολογούσε η Job Trust για να εργαστούν σε ελληνικά ξενοδοχεία, υπέγραφαν τα τελευταία εννέα χρόνια συμφωνητικά εργασίας με τις εταιρείες αυτού του άγνωστου Έλληνα επιχειρηματία.
Ο λαβύρινθος των βουλγαρικών εταιρειών και τα άδεια γραφεία
Οδηγώντας στη λεωφόρο Ruse στην πόλη του Πλέβεν στη βορειοανατολική Βουλγαρία, φτάσαμε σε ένα ψηλό, εμβληματικό, σοβιετικού τύπου σύμπλεγμα πολυκατοικιών. Στο νούμερο 87, κτίριο Β, οι σκοτεινοί και γεμάτοι υγρασία διάδρομοι οδηγούν στο διαμέρισμα 6, όπου δεν υπάρχει ίχνος εταιρείας παροχής προσωπικού. Η πινακίδα στην μαύρη ξύλινη πόρτα προειδοποιεί πως το διαμέρισμα φυλάσσεται από σκύλους, κάτι που επιβεβαιώνει αμέσως το χτύπημα του κουδουνιού. Ωστόσο, κανείς δεν έρχεται να ανοίξει, ενώ και το ανοιχτό γραμματοκιβώτιο της εταιρείας φαίνεται άδειο. Μοιάζει βέβαιο πως αν η εταιρεία είχε κάποιο γραφείο σε λειτουργία, αυτό δεν βρισκόταν σε εκείνη τη διεύθυνση.
Σύμφωνα με το Βουλγαρικό Εμπορικό Μητρώο, σε αυτό το κτίριο στεγάζονται τα γραφεία της STAFF Company στο Πλέβεν.
Το ίδιο συμβαίνει καθώς επισκεπτόμαστε τις καταχωρισμένες διευθύνσεις των άλλων εταιρειών που ίδρυσε ο Σαββίδης σε τοποθεσίες σε όλη τη Βουλγαρία: στο Πλόβντιβ, το Βέλικο Τάρνοβο, το Πλέβεν, ακόμη και στο απομακρυσμένο χωριό Μάλκα Τσερκόβνα στη βορειοανατολική Βουλγαρία, όπου η STAFF πρώτο-ιδρύθηκε το 2017, σε μία περίοδο που, σύμφωνα με την απογραφή εκείνου του έτους, το χωριό είχε μόλις 13 κατοίκους. Εκτός από μία πλαστική πινακίδα της Job Trust που παρέμενε κρεμασμένη στον τοίχο πάνω από ένα ταξιδιωτικό πρακτορείο στο Πλόβντιβ, στη Βουλγαρία συναντήσαμε μόνο γραμματοκιβώτια και ανύπαρκτα γραφεία.
Μια πινακίδα διαφημίζει την Job Trust στο Πλόβντιβ.
Οι εταιρείες του Αλέξανδρου Σαββίδη, με τις παρεμφερείς ονομασίες – Job Trust Career, Job Trust Training, Job Trust Company, Job Trust Ltd., Staff Career, Staff Training – καταχωρίστηκαν στη Βουλγαρία σε μία περίοδο επτά ετών, επιδεικνύοντας συνήθως υψηλή δραστηριότητα κατά τη διάρκεια μιας τουριστικής σεζόν και έπειτα αποχωρώντας σιγά σιγά, περνώντας κάθε φορά τη σκυτάλη στην επόμενη εταιρεία.
Όπως δείχνουν τα δημόσια στοιχεία για τους δικαιούχους κοινωνικής ασφάλισης, οι συγκεκριμένες βουλγαρικές εταιρείες προχώρησαν κατά τη διάρκεια δέκα ετών στην πρόσληψη περισσότερων των δύο χιλιάδων υπαλλήλων.
Σύμφωνα με το Βουλγαρικό εμπορικό μητρώο, η δραστηριότητα της STAFF μέχρι σήμερα συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την «εμπορική εκπροσώπηση και διαμεσολάβηση, μεσιτικές συναλλαγές, συμφωνίες μεταφοράς, ξενοδοχειακές, τουριστικές και διαφημιστικές υπηρεσίες, υπηρεσίες πληροφοριών και άλλες υπηρεσίες». Την ίδια εμπορική δραστηριότητα έχουν αναλάβει και οι προηγούμενες εταιρείες.
Στους παραπάνω πίνακες φαίνεται ο επίσημα καταχωρημένος αριθμός
ασφαλισμένων υπαλλήλων στις εταιρείες κατά την περίοδο 2011-2019.
Για την ακρίβεια, η μοναδική ένδειξη ότι κάποια από αυτές τις επιχειρήσεις μπορεί να λειτουργεί ακόμη, είναι τα γραφεία της «Omega», του λογιστικού γραφείου που αποτελεί την επίσημη διεύθυνση αλληλογραφίας δύο εκ των εταιρειών, της STAFF και της Job Trust Training. Σύμφωνα με το βουλγαρικό μητρώο, η «Omega» ανήκει σε μία υπήκοο Βουλγαρίας, ονόματι Yordanka Dimitrova Georgieva, η οποία για μικρό χρονικό διάστημα το 2017 είχε επίσης αναλάβει καθήκοντα διευθύντριας στην Job Trust Training. Κατά την περίοδο που βρισκόταν στο τιμόνι της εν λόγω εταιρείας, προσελήφθησαν σε αυτήν τουλάχιστον 331 υπάλληλοι (Ιούλιος 2017).
Προσπαθήσαμε χωρίς επιτυχία να επικοινωνήσουμε με την κα. Georgieva μαζί με τον Βούλγαρο ερευνητή δημοσιογράφο Stanimir Vaglenov στο τέλος του Οκτωβρίου 2019, τόσο στο γραφείο όσο και στην κατοικία της, προκειμένου να μάθουμε περισσότερα για τις εταιρείες και τον ρόλο της ως διευθύντρια. Η ίδια, ωστόσο, ειδοποιήθηκε για την επίσκεψή μας και αντέδρασε λαμβάνοντας περιοριστικά μέτρα κατά του Βούλγαρου συναδέλφου μας, απαγορεύοντας κάθε νέα επικοινωνία μαζί της.
«Νεκροταφεία εταιρειών»
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, ο Αλέξανδρος Σαββίδης εμφανίζεται να έχει πιο δραστήριο ρόλο στη Βουλγαρία, συμμετέχοντας ακόμη και ο ίδιος το 2015 σε μία παρουσίαση για φοιτητές του πανεπιστημίου «Dimitar A. Tsenov» στη Σόφια, όπου συζητήθηκαν «οι ευκαιρίες για εργασία στα καλύτερα ξενοδοχεία και η πρακτική άσκηση στον τομέα της παροχής υπηρεσιών στην Ελλάδα». Σε μία δημοσίευση για την εκδήλωση στην ιστοσελίδα του ιδιωτικού πανεπιστημίου, ο Σαββίδης χαρακτηρίζεται ως «ιδιοκτήτης» της ελληνικής Job Trust, η οποία, σύμφωνα με το ίδιο άρθρο, εκείνη την περίοδο συνεργάζεται με «περίπου 130 πανεπιστήμια εξειδικευμένα στην εκπαίδευση στον τουρισμό σε περισσότερες από 15 χώρες, όπως: Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία, Φινλανδία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ελβετία, Αυστρία, Ηνωμένο Βασίλειο, Σερβία, Μολδαβία, Ουκρανία, Ρωσία, Καζακστάν και άλλες».
Όπως και σε άλλες χώρες, η Job Trust συγκέντρωσε μελλοντικούς υπαλλήλους σε βουλγαρικά ακαδημαϊκά ιδρύματα, όπως το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο του Πλόβντιβ που για δέκα χρόνια συνεργαζόταν με την ελληνική εταιρεία αποστέλλοντας φοιτητές στο εξωτερικό για μαθητείες στον τουριστικό κλάδο. Την ίδια συνεργασία είχε και με την «Ευρωπαϊκή Ανώτατη Σχολή Οικονομικών και Management» όπου το 2014 η Job Trust διεξήγαγε μια σειρά από παρουσιάσεις στα τμήματά της σε διάφορες πόλεις της Βουλγαρίας.
Η γραφική ορεινή κωμόπολη του Βέλικο Τάρνοβο στη βόρεια Βουλγαρία.
Η πρώτη επιχειρηματική προσπάθεια του Έλληνα επιχειρηματία στη Βουλγαρία ήταν η ίδρυση της Job Trust Career στην ειδυλλιακή, ορεινή πόλη του Βέλικο Τάρνοβο που προσελκύει πολλούς τουρίστες κατά τη διάρκεια του χρόνου. Σε αυτήν την «Πόλη των Τσάρων», όπως αποκαλείται εξαιτίας της πλούσιας ιστορίας της και της μοναδικής αρχιτεκτονικής της, ο Σαββίδης εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 2010 μαζί με την Irina Aslanov για να αναζητήσει πληροφορίες για την ίδρυση μιας εταιρείας στη χώρα.
Δύο μήνες μετά την ίδρυση της Job Trust Career, ο Σαββίδης μεταβίβασε την εταιρεία στην Aslanov, που παρέμεινε η κύρια ιδιοκτήτριά της ως το 2016, απασχολώντας περισσότερα από χίλια άτομα κατά τις τουριστικές σεζόν εκείνων των πέντε ετών. Έπειτα, τον Μάιο του 2016, η ιδιοκτησία της εταιρείας μεταβιβάστηκε ξαφνικά σε έναν κάτοικο του Βέλικο Τάρνοβο, ονόματι Georgi Yordanov Yordanov.
Σύμφωνα με το βουλγαρικό εμπορικό μητρώο, η ιδιοκτησία της Job Trust Career μεταβιβάστηκε ξαφνικά το 2016
στον Βούλγαρο Georgi Yordanov Yordanov.
Η πρακτική της προσωρινής ή ολικής μεταβίβασης εταιρειών δεν είναι άγνωστη στον Βούλγαρο ερευνητή δημοσιογράφο Stanimir Vaglenov, που έχει καλύψει υποθέσεις απάτης και εικονικών επιχειρήσεων. Όπως εξηγεί, η τακτική αυτή, την οποία αποκαλεί «νεκροταφείο εταιρειών» συνήθως βοηθά τους ιδιοκτήτες να αποφύγουν μερικώς ή ολικώς τα προβλήματα με τον νόμο.
Στην πρώτη φάση οι επιχειρηματίες πωλούν εικονικά την εταιρεία σε κάποιον άλλον, ο οποίος καθίσταται πλέον υπεύθυνος για παλιά και νέα χρέη. Έπειτα «παγώνουν» κάθε δραστηριότητα, «θάβοντάς» την κάτω από μια νέα εταιρεία, η οποία με τη σειρά της αναλαμβάνει με καινούριο προσωπείο να συνεχίσει το έργο της προηγούμενης. «Τις περισσότερες φορές οι νέοι ιδιοκτήτες είναι άνθρωποι χωρίς ιδιοκτησία, συχνά προέρχονται από μειονότητες και μπορεί να είναι αγράμματοι. Υπογράφουν οποιοδήποτε έγγραφο τους παρουσιάζεται με αντάλλαγμα μικρά χρηματικά ποσά, ίσως ακόμη και για 50 ευρώ, ίσως μόνο για ένα μπουκάλι μπράντι. Έτσι γίνονται ιδιοκτήτες, όμως δεν έχουν καμία περιουσία, επομένως το κράτος δεν λαμβάνει τίποτα στο τέλος. Και οι προηγούμενοι ιδιοκτήτες μπορούσαν για καιρό με τον τρόπο αυτόν να ξεκινήσουν ελεύθερα μια νέα εταιρεία», δηλώνει ο Βούλγαρος δημοσιογράφος και προσθέτει ότι η τακτική αυτή «έχει αποτελέσει σημαντικό πρόβλημα για τη Βουλγαρία, οδηγώντας στο να χάνουν κράτος και πολίτες πολλά χρήματα».
Η εδραίωσή της βασίστηκε σε πολιτικές που τουλάχιστον μέχρι το 2018 επέτρεπαν την εύκολη δημιουργία εταιρειών με ελάχιστο κεφάλαιο και ελκυστικά χαμηλούς συντελεστές φορολόγησης, μετατρέποντας έτσι τη Βουλγαρία σε έναν ιδανικό προορισμό για όσους επιθυμούσαν να αποφύγουν βαριά φορολογία.
Έρευνες στη Βουλγαρία μετά τις καταγγελίες
Απευθυνθήκαμε στις βουλγαρικές αρχές για απαντήσεις. Τόσο η Εθνική Υπηρεσία Εσόδων (NRA) όσο και η Γενική Επιθεώρηση Εργασίας επιβεβαίωσαν πως αυτή τη στιγμή διεξάγονται έρευνες για τις δραστηριότητες μίας ή περισσοτέρων εταιρειών του Αλέξανδρου Σαββίδη.
Η Γενική Επιθεώρηση Εργασίας της Βουλγαρίας εξήγησε πως από το 2016 έχουν διενεργηθεί συνολικά εννέα επιθεωρήσεις, εκ των οποίων κάποιες προγραμματισμένες και κάποιες «κατόπιν αιτήματος της Ελληνικής Δημοκρατίας, μέσα από το σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών IMI (Internal Market Information) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μία επιθεώρηση αφορούσε εργασιακά ατυχήματα και πραγματοποιήθηκε κατόπιν αιτήματος πολιτών, με εντολή του Εθνικού Ινστιτούτου Κοινωνικής Ασφάλισης, και άλλη μία κατόπιν αιτήματος της Βουλγαρικής Υπηρεσίας Απασχόλησης». Η Επιθεώρηση επίσης έκανε γνωστό πως σε δύο περιπτώσεις οι επιθεωρητές δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν το έργο τους, «εξαιτίας αποτυχίας επικοινωνίας με τον εργοδότη».
Η τελευταία τέτοια πράξη επιδόθηκε τον Οκτώβριο του 2019 σε μία από τις εταιρείες του Σαββίδη και αφορούσε την «αποτυχία να παρασχεθούν στοιχεία για τα πρόσωπα που υπογράφουν συμβόλαια απασχόλησης, καθιστώντας δύσκολο να αποσαφηνιστεί η χώρα προέλευσής τους – αν πρόκειται για χώρα της Ε.Ε. ή τρίτη χώρα». Σε δύο περιπτώσεις, όπως αναφέρει η Γενική Επιθεώρηση Εργασίας, υπήρξε προσφυγή σε δημόσιους εισαγγελείς εξαιτίας της ύπαρξης υποψίας για εγκληματική δραστηριότητα, σχετιζόμενη με τη διαχείριση επίσημων εγγράφων.
Τις απαντήσεις της Επιθεώρησης Εργασίας επιβεβαιώνουν και δημόσια διαθέσιμες δικαστικές αποφάσεις που δείχνουν, μεταξύ άλλων, ότι στις εταιρείες του Σαββίδη επιβλήθηκαν διοικητικά πρόστιμα για «παραβάσεις όρων και διαδικασιών που αφορούν την απόσπαση και την αποστολή εργαζομένων στα πλαίσια παροχής υπηρεσιών».
Στο δικαστικό μέγαρο του Βέλικο Τάρνοβο συναντήσαμε τους Περιφερειακούς Εισαγγελείς που μας ενημέρωσαν ότι ήδη από το 2017 βρισκόταν σε εξέλιξη έρευνα κατόπιν σήματος από τη Σόφια, σε βάρος δύο εκ των εταιρειών του Σαββίδη, των Job Trust Career και Job Trust Company.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Η είσοδος του δικαστικού μεγάρου στο Βέλικο Τάρνοβο όπου συναντήσαμε τους εισαγγελείς
που έχουν αναλάβει τις έρευνες για τις εταιρείες του Α. Σαββίδη.
Ένας άνδρας με το όνομα I. Kotev, ο οποίος υπέστη ατύχημα καθώς εργαζόταν στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 2016, είχε απευθυνθεί στην Γενική Επιθεώρηση Εργασίας για να ζητήσει αποζημίωση (ο Kotev είχε εργαστεί σε διαφορετικές περιόδους και στις δύο εταιρείες). Οι επιθεωρητές «άρχισαν να ψάχνουν την υπόθεση και συνειδητοποίησαν ότι ο Kotev δεν είχε κάποιο πραγματικό συμβόλαιο με αυτές τις δύο εταιρείες», εξήγησαν οι εισαγγελείς. «Στην κατάθεσή του ο κ. Kotev είπε ότι είχε δει μια διαφήμιση στο διαδίκτυο για μια θέση που προσέφερε η JobTrust.gr και έκανε αίτηση online. Του έστειλαν μέσω email ένα έγγραφο με τίτλο ‘συμφωνητικό όρων εργασίας’. Ο κ. Kotev νόμιζε ότι υπέγραφε ένα συμβόλαιο, αλλά στην πραγματικότητα δεν το έκανε».
Οι Βούλγαροι επιθεωρητές πρόσεξαν κι άλλες παρατυπίες όταν ζήτησαν στοιχεία από την Εθνική Υπηρεσία Εσόδων και από το λογιστικό γραφείο που εκπροσωπούσε τις εν λόγω εταιρείες. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν πραγματικά αντίγραφα των συμβολαίων που είχαν υποβληθεί στην Εθνική Υπηρεσία Εσόδων, ενώ και το λογιστικό γραφείο διέθετε μόνο ανυπόγραφα, ηλεκτρονικά αρχεία των συμβολαίων, που καθίστανται με αυτόν τον τρόπο ανίσχυρα. «Ο έλεγχος κατέληξε ότι δεν υπήρχαν έγγραφα που μπορεί να αποτελούσαν συμβόλαια. Οποιαδήποτε επίσημα έγγραφα μπορεί να σχετίζονται με αυτήν την υπόθεση, δεν βρίσκονται σε βουλγαρικό έδαφος», τόνισαν οι εισαγγελείς.
Υπήρξε, όμως, και κάτι ακόμη που κέντρισε το ενδιαφέρον των εισαγγελέων: το γεγονός ότι η Job Trust Career εκείνη την περίοδο φέρεται να πλήρωνε τον I. Kotev ένα μηνιαίο μισθό 500 ευρώ για τη δουλειά του στην Ελλάδα, αλλά δεν κατέβαλε την ανάλογη εισφορά κοινωνικής ασφάλισης, η οποία αντ’ αυτού υπολογιζόταν βάσει ενός μισθού 360 Leva (180 ευρώ). Οι εισαγγελείς ενημέρωσαν τις αρμόδιες αρχές για αυτήν την ανακάλυψη.
Ερωτηθέντες για την ξαφνική πώληση της Job Trust Career σε έναν νέο, άγνωστο ιδιοκτήτη το 2016, οι Περιφερειακοί Εισαγγελείς μας απάντησαν πως η πώληση είχε δυσκολέψει το έργο τους και αποκάλυψαν ότι είχαν ανακρίνει τον τελευταίο ιδιοκτήτη της εταιρείας, Georgi Yordanov. Οι απαντήσεις που έδωσε στους εισαγγελείς δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ενδεικτικές: «Είπε ότι γνωρίζει μόνο ότι είναι πραγματικά ο ιδιοκτήτης πολλών εταιρειών, αλλά δεν ξέρει τίποτα για αυτές τις εταιρείες!» Στο Βέλικο Τάρνοβο προσπαθήσαμε να βρούμε τον κ. Yordanov για ένα σχόλιο, ωστόσο δεν υπήρχε πουθενά κάποιο ίχνος δικό του ή της εταιρείας στην καταχωρισμένη διεύθυνση επικοινωνίας.
Χαμένοι στη μετάφραση
Επιστρέφοντας από τη Βουλγαρία ήταν ξεκάθαρο ότι υπάρχει κάτι βαθιά προβληματικό στον τρόπο που λειτουργούσε αυτό το δίκτυο εταιρειών. Παρότι, όμως, οι εταιρείες βρίσκονταν στο μικροσκόπιο των Βουλγαρικών αρχών, ξενοδοχεία στην Ελλάδα συνέχιζαν να συνεργάζονται μαζί τους το 2019. Εν τω μεταξύ, η Job Trust έχει ήδη ξεκινήσει τη διαφήμιση στο διαδίκτυο για τη φετινή τουριστική σεζόν.
Πολλοί ξένοι που στρατολογήθηκαν από το ελληνικό γραφείο ευρέσεως εργασίας για να εργαστούν σε ελληνικά ξενοδοχεία το 2019 αλλά και τα περασμένα 9 χρόνια, μας επιβεβαίωσαν πως είχαν υπογράψει ένα έγγραφο συνεργασίας με μία από τις βουλγαρικές εταιρείες των Σαββίδη-Aslanov. Και όλοι τους επιβεβαίωσαν ότι το έγγραφο αυτό ήταν ακριβώς το «συμφωνητικό όρων εργασίας» που είχε υπογράψει το 2016 και ο I. Kotev. Κανείς ποτέ δεν υπέγραψε κάποιο άλλο συμβόλαιο και δεν έλαβε υπογεγραμμένο αντίγραφο από την εταιρεία.
Πάνω, το «συμβόλαιο» που στέλνεται στους εργαζόμενους αναφέρει ότι ο υπάλληλος θα πληρωθεί σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία. Ακόμα αναφέρει ότι αν τερματιστεί το συμβόλαιο, δεν θα πληρωθεί τον τελευταίο μήνα και ότι είναι ευθύνη του υπαλλήλου να είναι πλήρως ασφαλισμένος (είτε με ιδιωτική ασφάλεια είτε έχοντας στην κατοχή του ευρωπαϊκή κάρτα ασφάλισης).
Το περσινό καλοκαίρι η 21χρονη Τεοντόρα, φοιτήτρια από τη Ρουμανία, ήρθε μέσω της Job Trust να εργαστεί στο Aegean Creta Star Hotel στην Κρήτη, αλλά παραιτήθηκε μόλις 8 μέρες αργότερα. «Δεν άξιζε ο κόπος για τον μισθό. Ήταν εξαντλητικά. Κάθε βράδυ τελείωνα στις 10-10.30μμ και άλλοι εργάζονταν ως τα μεσάνυχτα. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ ούτε 7 ώρες, αφού την επόμενη μέρα έπρεπε να ξεκινήσω πάλι νωρίς. Ποτέ πριν δεν είχα δουλέψει σε ένα τόσο αγχωτικό και ανθυγιεινό περιβάλλον», εξομολογείται και προσθέτει πως «το περίεργο πράγμα με την Job Trust είναι ότι είχε τους δικούς της κανόνες και κανονισμούς. Σε πλήρωναν με τη μέρα, όχι με τις ώρες εργασίας».
Ξένοι εργαζόμενοι, όπως η Τεοντόρα, που ήρθαν για εργασία σε παρόμοιες συνθήκες στην Ελλάδα μέσω της Job Trust, μας επιβεβαίωσαν πως είχαν υπογράψει ένα «συμφωνητικό όρων εργασίας» με μία από τις βουλγαρικές εταιρείες των Σαββίδη-Aslanov και ότι κανείς ποτέ δεν υπέγραψε κάποιο άλλο συμβόλαιο ούτε έλαβε υπογεγραμμένο αντίγραφο από την εταιρεία.
Κανένα από τα «συμφωνητικά όρων εργασίας» που μας έδωσαν οι εργαζόμενοι δεν αναφέρει ακριβή ορισμό των ημερών και ωρών εργασίας. Αντίθετα, όλα ανέφεραν, όπως και η αρχική προσφορά εργασίας που είχαν λάβει μέσω email, πως οι υπάλληλοι θα εργάζονταν για «5-6 μέρες την εβδομάδα για 8-9 ώρες τη μέρα (ανάλογα με τη σεζόν)».
Τα έγγραφα αυτά επίσης δεν αναφέρουν ποιο θα ήταν το ακριβές ημερομίσθιο ή ο μηνιαίος μισθός. Περιείχαν ωστόσο την αμφίσημη φράση «ο υπάλληλος θα πληρώνεται ανάλογα με την εθνική εργατική νομοθεσία το ποσό που έχει προηγουμένως συμφωνήσει στην πρόταση εργασίας».
Υποαμοιβόμενοι και υπεραπασχολούμενοι
Το ημερομίσθιο που είχε προταθεί σε όλους τους ξένους υπαλλήλους με τους οποίους μιλήσαμε, περιορίζονταν σε 16-22 ευρώ/μέρα (ανάλογα με την εμπειρία και τη χώρα προέλευσης). Ένας πρόχειρος υπολογισμός δείχνει πως ο συνολικός μηνιαίος μισθός για μια πενθήμερη εβδομάδα εργασίας, θα κυμαίνονταν μεταξύ 368-500 ευρώ.
Για παράδειγμα, ο Βλαντ, ο 22χρονος φοιτητής από το Ιάσιο της Ρουμανίας, πέρασε 9 εβδομάδες ως εργαζόμενος στο ξενοδοχείο Aegean Melathron της Χαλκιδικής το καλοκαίρι του 2019. Για την εργασία του πληρωνόταν με 16 ευρώ την ημέρα και στον τραπεζικό του λογαριασμό έλαβε συνολικά 384 ευρώ για 24 ημέρες εργασίας τον Αύγουστο και 480 ευρώ για 30 ημέρες εργασίας τον Σεπτέμβριο (συν 84 ευρώ σαν μερική αποζημίωση για τα ταξιδιωτικά του έξοδα).
Η νομοθεσία της Βουλγαρίας προβλέπει έναν ελάχιστο μηνιαίο μισθό 610 Lev καθαρά (περίπου 311 Ευρώ σε ισχύ από 1/1/2020 – τα έτη 2018-2019 ο κατώτατος ήταν 510 Lev, δηλαδή 261 Ευρώ) για μία κανονική εργασιακή εβδομάδα (8 ώρες, 5 ημέρες). Στην Ελλάδα όμως ο εθνικός κατώτατος μισθός είναι 480 ευρώ καθαρά, ενώ για τους εργαζόμενους των ξενοδοχείων ο ελάχιστος καθαρός μισθός είναι περίπου 730 ευρώ, ανάλογα την ειδικότητα. Σε ποια «εθνική εργατική νομοθεσία» αναφέρεται λοιπόν η STAFF Company στα συμφωνητικά της;
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Ο Λευκορώσος Anton Kolbasko ήρθε να εργαστεί στην Ελλάδα στο ξενοδοχείο Capo di Corfu στο δημοφιλές νησί του Ιονίου αφού υπέβαλε την αίτησή του μέσω της Job Trust τον Ιούνιο. Ο 20χρονος που ζει στην Πολωνία εργάστηκε ως σερβιτόρος για 9 ώρες την ημέρα επί 6 ημέρες την εβδομάδα. «Έπρεπε να κάνουμε υπερωρίες για να καλύψουμε τη βάρδια, το ξενοδοχείο δεν είχε αρκετούς υπαλλήλους για να δίνει στους εργαζόμενους περισσότερα ρεπό», εξηγεί. Για τη δουλειά του λάμβανε 16 ευρώ την ημέρα, ενώ ισχυρίζεται πως οι συνθήκες εργασίας ήταν ιδιαίτερα σκληρές και τα καθήκοντά του υπερέβαιναν τον μισθό του. «Από την πλευρά της επιχείρησης είναι τρόπος να γλιτώνει έξοδα, όμως από την πλευρά του εργαζομένου, είναι σκλαβιά», λέει ο Anton και επισημαίνει ότι παραιτήθηκε νωρίτερα από το συμφωνημένο γιατί «δεν άντεχα τη συμπεριφορά της διεύθυνσης για τόσο χαμηλό μισθό».
«Απ’ ό,τι άκουσα, ο πραγματικός μισθός υποτίθεται πως θα ήταν υψηλότερος, αλλά η Job Trust μάλλον παίρνει ένα ποσοστό από αυτόν και πληρώνει μόνο το ποσό που αναφέρεται στο συμφωνητικό. Δεν ξέρω ποιος είναι ο πραγματικος μισθός. Το μόνο που ξέρω είναι ότι οι ντόπιοι που προσλαμβάνονται απευθείας από το ξενοδοχείο πληρώνονται περισσότερο από τους νέους που εργάζονται μέσω της Job Trust», δηλώνει 21χρονος από τη Ρουμανία που εργάστηκε τα δύο τελευταία καλοκαίρια σε ξενοδοχεία στη Χαλκιδική και την Κρήτη.
H all-inclusive ευκαιρία και τα ξενοδοχεία
Στον αντίποδα, οι ιδιοκτήτες της STAFF Company και της Job Trust υπογράφουν πολύ συγκεκριμένα συμβόλαια με τα ξενοδοχεία που προμηθεύουν με υπαλλήλους.
«Από το 2010 συνεργαζόμαστε με την Job Trust. Το 2019 το συμβόλαιό μας δεν έγραφε Job Trust, αλλά STAFF Company. Πρόκειται όμως για τον ίδιο εκπρόσωπο, τον κ. Σαββίδη, μαζί του κανονίζουμε για τα πάντα. Και με την κα. Aslanov, νομίζω ότι είναι ζευγάρι», αναφέρει λογιστής μεγάλης ξενοδοχειακής μονάδας που μας μίλησε υπό καθεστώς ανωνυμίας, ρίχνοντας φως στις εσωτερικές διεργασίες αυτής της επιχείρησης.
«Το συμβόλαιο ορίζει πως το κόστος για το ξενοδοχείο για κάθε εργαζόμενο είναι 33 ευρώ την ημέρα. Οπότε αν ένας υπάλληλος εργαστεί 26 μέρες τον μήνα, θα πληρώσουμε 26×33 ευρώ», εξηγεί ο λογιστής. «Είναι πραγματικά ευκαιρία. Το κόστος είναι all-inclusive, δεν πληρώνουμε την ασφάλισή τους ή οποιαδήποτε αποζημίωση ή παροχές. Κάθε άλλος εργαζόμενος θα κόστιζε στο ξενοδοχείο ίσως 60 ευρώ. Με αυτόν τον τρόπο παίρνουμε δύο αντί για έναν».
Στο ιδιωτικό συμφωνητικό που υπογράφει η STAFF Company με τα ξενοδοχεία, όπως φαίνεται και στο παραπάνω δείγμα, αναφέρεται ότι η εταιρεία αποσπά τους εργαζόμενους στα ελληνικά ξενοδοχεία για περίοδο όχι μεγαλύτερη του ενός έτους. Αναφέρεται επίσης ότι «οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι πραγματοποιούν επικοινωνία και παραπέμπουν τυχόν ζητήματα στην εταιρεία (…) η οποία ευθύνεται για την πρόσληψη, απασχόληση, απόλυση, παραίτηση, αποζημίωση, μισθοδοσία, ασφάλιση, ευημερία, τα επιδόματα, κτλ των υπαλλήλων της». Τα ξενοδοχεία από την άλλη υποχρεώνονται «να προσφέρουν κατάλληλη σίτιση και στέγαση (…) και να διασφαλίζουν ότι κάθε υπάλληλος θα δικαιούται 2 ημέρες ρεπό την εβδομάδα και θα εργάζεται 8 ώρες την ημέρα».
Με τον τρόπο αυτό γίνεται κατανοητό πώς τα ξενοδοχεία που επιλέγουν να συνεργαστούν με την STAFF Company καταφέρνουν να αποφύγουν εργατικά κόστη, υψηλότερους μισθούς και εισφορές, αλλά και οποιαδήποτε ευθύνη σχετίζεται με τους εργαζομένους.
Βάσει συνεντεύξεων με αποσπασμένους υπαλλήλους ξενοδοχείων και επιτόπια έρευνα, εξακριβώσαμε ότι το καλοκαίρι του 2019 η STAFF Company απέσπασε εργαζομένους σε τουλάχιστον 21 ξενοδοχεία ανά την Ελλάδα. Ανάμεσά τους πεντάστερα resorts, φημισμένες αλυσίδες και γνωστά πολυτελή ξενοδοχεία, τα οποία προσελκύουν κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες από όλον τον κόσμο. Αυτά τα 21 ξενοδοχεία πλήρωσαν στην STAFF Company από 33-50 ευρώ την ημέρα για κάθε υπάλληλο, την στιγμή που ο εργαζόμενος πληρωνόταν από την βουλγαρική εταιρεία με 16-22 ευρώ την ημέρα, αρκετά χαμηλότερα από ό,τι προβλέπεται στην κλαδική συλλογική σύμβαση των ξενοδοχοϋπαλλήλων που ισχύει από τον Οκτώβριο του 2018.
Υπάρχουν βέβαια και κάποια άλλα ξενοδοχεία τα οποία συνεργάζονται με την Job trust με νομότυπο τρόπο: το ιδιωτικό γραφείο ευρέσεως εργασίας είτε βρίσκει προσωπικό στα ξενοδοχεία που έπειτα το προσλαμβάνουν ή παρέχει φοιτητές στους οποίους προσφέρεται πρακτική άσκηση.
Συνθήκες εργασίας και άφαντοι εργοδότες
Σε μια πρόσφατη συνέντευξή της στην online πλατφόρμα Goabroad.com, η ιδιοκτήτρια της Job Trust, Irina Aslanov, διαβεβαίωνε τους υποψηφίους: «Κάνουμε όσα υποσχόμαστε. Δεν υπάρχουν παγίδες στη διαφημιστική μας καμπάνια. Πριν την πρόσληψη, ο υποψήφιος ενημερώνεται για κάθε λεπτομέρεια της μελλοντικής του εργασίας. Έχουμε 24ωρη υποστήριξη για όλη τη διάρκεια του συμβολαίου και μαζί με τους εργοδότες επιλύουμε κάθε πρόβλημα που μπορεί να προκύψει».
Σύμφωνα, όμως, με δεκάδες εργαζόμενους της STAFF Company που αποσπάστηκαν σε ελληνικά ξενοδοχεία το καλοκαίρι του 2019, οι υπεύθυνοι των παραπάνω εταιρειών ήταν άφαντοι. «Προσπάθησα να επικοινωνήσω με το γραφείο, τους έστειλα περίπου 10 emails, ρωτώντας πότε μπορώ να φύγω από το ξενοδοχείο χωρίς συνέπειες, δεν ήθελα να χάσω τα λεφτά μου. Δεν πήρα ποτέ απάντηση», θυμάται η Αγκνιέσκα Πλονκίεβιτς, αναφέρομενη στον όρο της εργασιακής σύμβασης ότι «σε περίπτωση διακοπής του συμβολαίου, ο εργαζόμενος μπορεί να μην πληρωθεί για τον τελευταίο εργάσιμο μήνα».
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Ένας αποσπασμένος εργαζόμενος στο ξενοδοχείο Kipriotis Village Resort στην Κω που θέλει να παραμείνει ανώνυμος, περιγράφει: «H εμπειρία ήταν πολύ κακή, το εργασιακό περιβάλλον ήταν το χειρότερο που έχω δει, ήμουν σοκαρισμένος από την πρώτη μέρα. Είχα τόσα πολλά προβλήματα από την αρχή αλλά ένιωθα ότι η εταιρεία δεν μπορούσε να με βοηθήσει. Όταν πληρώθηκα, είπα στο διάολο η Ελλάδα και η Job Trust!».
Πολλοί αποσπασμένοι εργαζόμενοι προσπάθησαν να διαμαρτυρηθούν στις διευθύνσεις των ξενοδοχείων, αλλά αυτές τους παρέπεμπαν στην εταιρεία που είχε κανονίσει την απόσπαση και τους είχε προσλάβει.
«Νομίζω ότι η Job Trust δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τους υπαλλήλους της. Είχα ένα ρεπό κάθε 20 μέρες, το δωμάτιο μου ήταν στο υπόγειο, χειρότερο από κελί φυλακής και το φαγητό που μας έδιναν δεν τρωγόταν. Οι άνθρωποι της Job Trust μου είπαν 3 φορές ότι θα έρθουν να επισκεφθούν το ξενοδοχείο, αλλά δεν εμφανίστηκαν ποτέ», διηγείται η Ντανιέλα Πόλο Μπόσα, 22 ετών, που ήρθε από την Ισπανία για να εργαστεί στο Istion Club Hotel & Spa στη Νέα Ποτίδαια της Χαλκιδικής.
Ο λογιστής ξενοδοχείου που συνεργάζεται με την Job Trust εδώ και χρόνια επιβεβαιώνει: «Παίρνουμε αποσπασμένους εργαζόμενους από τον Αλέξανδρο Σαββίδη και την Irina Aslanov τα τελευταία 7 χρόνια. Δεν τους έχω συναντήσει ποτέ, ούτε κανέναν άλλον από τις εταιρείες τους. Επικοινωνούμε μόνο μέσω τηλεφώνου και email».
Οι στρεβλώσεις της απόσπασης
Art Direction – Motion Graphics: Alexia Barakou
Οι εργαζόμενοι της βουλγαρικής STAFF, «στρατολογημένοι» από την ελληνική Job Trust, καταφθάνουν στα τουριστικά θέρετρα της χώρας για να εργαστούν κάνοντας χρήση των ελευθεριών μετακίνησης που είναι νομικά κατοχυρωμένες σε ευρωπαϊκό επίπεδο για όλους τους εργαζόμενους των κρατών-μελών, αλλά και υπό προϋποθέσεις για τους πολίτες τρίτων χωρών.
Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από την 50η επέτειο της θέσπισης της ελεύθερης μετακίνησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εισήχθηκε και η έννοια της «απόσπασης», για να περιγράψει την δυνατότητα των εργοδοτών να στέλνουν εργαζομένους σε άλλα κράτη-μέλη για σύντομο χρονικό διάστημα, συνήθως για την κάλυψη έκτακτων αναγκών, προκειμένου να παρέχουν τις υπηρεσίες τους, είτε ενδοεταιρειακά, είτε στο πλαίσιο εργολαβίας, είτε μέσω Εταιρειών Προσωρινής Απασχόλησης. Αυτή η διαδικασία περιγράφηκε και οριοθετήθηκε για πρώτη φορά το 1996, με την ευρωπαϊκή Οδηγία για την Απόσπαση Εργαζομένων. Η Οδηγία ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία το 2000, με το Προεδρικό Διάταγμα 219 και τροποποιήθηκε με το 101 όταν εκδόθηκε συμπληρωματική Οδηγία για την απόσπαση το 2014.
Και τα δύο διατάγματα είναι αρκετά ξεκάθαρα ως το προς τους μισθούς και τα επιδόματα των αποσπασμένων εργαζομένων: «Οι επιχειρήσεις που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του παρόντος προεδρικού διατάγματος και προβαίνουν σε απόσπαση εργαζομένων στο έδαφος της Ελλάδας, υποχρεούνται να εγγυώνται στους εργαζομένους που αποσπούν, ανεξάρτητα από το δίκαιο που διέπει τη σχέση εργασίας τους, την εφαρμογή των όρων εργασίας που καθορίζονται από την ελληνική εργατική νομοθεσία (νόμοι, διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις), την εθνική γενική συλλογική σύμβαση εργασίας, καθώς και από τις εκάστοτε ισχύουσες συλλογικές συμβάσεις εργασίας ή διαιτητικές αποφάσεις που έχουν κηρυχθεί γενικώς υποχρεωτικές» (παρ. 1, άρθρο 4, Π.Δ. 219/2000).
Διευκρινίζεται επιπλέον ότι οι εργαζόμενοι, εκτός του βασικού μισθού, δικαιούνται κι άλλες εργασιακές παροχές όπως η υπερωριακή αμοιβή. Ο μισθός τους δεν μπορεί να περιέχει την αποζημίωση των εξόδων ταξιδίου, της διαμονής και της σίτισης, ενώ την ευθύνη για την τήρηση των διατάξεων έχουν τόσο οι εταιρείες που τους αποσπούν, όσο και οι εταιρείες στο δυναμικό των οποίων προσωρινά εντάσσονται.
Δικαιούται, όμως, η βουλγαρική STAFF να κάνει χρήση των διατάξεων της απόσπασης; Επιφέρει αυτός ο σύνθετος τρόπος με τον οποίο λειτουργεί, τη δυνατότητα να προχωράει σε σύμφωνες με την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία αποσπάσεις εργαζομένων;
«Θα πρέπει να εξεταστούν αρκετές παράμετροι για να διαπιστωθεί αν πρόκειται για μια διαδικασία που εμπίπτει στην απόσπαση εργαζομένων», εξηγεί ο δικηγόρος Αποστόλης Καψάλης, ερευνητής εργασιακών σχέσεων στο Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ και προσθέτει: «Οι αρχές που διενεργούν τους ελέγχους πρέπει να λάβουν υπ’όψιν τους στοιχεία, όπως τον τόπο στον οποίο η επιχείρηση έχει την καταστατική και διοικητική της έδρα, καθώς και τον τόπο στον οποίο διατηρεί χώρους γραφείων, τον τόπο στον οποίο ασκεί η επιχείρηση την ουσιαστική επιχειρηματική της δραστηριότητα και απασχολεί διοικητικό προσωπικό, τον τόπο πρόσληψης των αποσπασμένων εργαζομένων και τον τόπο από τον οποίο αποσπώνται, το κράτος στο οποίο ή από το οποίο ο αποσπασμένος εργαζόμενος παρέχει συνήθως την εργασία του και αν ο αποσπασμένος εργαζόμενος επιστρέφει ή αναμένεται να ξαναρχίσει να εργάζεται στο κράτος μέλος από το οποίο αποσπάστηκε μετά την ολοκλήρωση των εργασιών ή την παροχή των υπηρεσιών για τις οποίες έχει αποσπαστεί».
Οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι της STAFF προέρχονται από την Ευρώπη και τα Βαλκάνια και όχι μόνο από τη Βουλγαρία. Ξεκινούν να εργάζονται για την εταιρεία την ίδια μέρα που ξεκινάει και η περίοδος της απόσπασης. Μετά την ολοκλήρωση της απόσπασης, επιστρέφουν κατευθείαν στις χώρες προέλευσής τους και το συμβόλαιο τους με την εταιρεία λήγει.
«Έχουμε αυστηρούς κανόνες για το τί αποτελεί απόσπαση. Όταν αποσπάς κάποιον, αυτό το άτομο θα έπρεπε να δουλεύει ήδη στην Βουλγαρία. Ύστερα η εταιρεία τον στέλνει για λίγο ή περισσότερο σε άλλο μέρος για να δουλέψει. Αλλά πριν φύγει στο εξωτερικό θα έπρεπε να δουλεύει εδώ. Αυτό που κάνει η εταιρεία δεν είναι πραγματική απόσπαση κατά τη γνώμη μου. Ίσως το κράτος δεν επιθυμεί να ρυθμίσει αυτό το πρόβλημα για τώρα, αλλά στο μάλλον θα αναγκαστούν να κάνουν κάτι για αυτό», εξηγεί η Πλαμένα Γκατζόνοβα, Βουλγάρα δικηγόρος που έχει ασχοληθεί με παρόμοιες υποθέσεις, όπως αυτή μίας ψευδεπίγραφης εταιρείας που εκμεταλλευόταν τις διατάξεις για την απόσπαση για να προσλαμβάνει και να στέλνει αλλοδαπούς να εργάζονται ως προσωπικό φροντίδας στο Βέλγιο.
Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, κάθε άτομο που αποσπάται θα πρέπει να συνδέεται με το ασφαλιστικό σύστημα της χώρας που το αποσπά (που στην περίπτωση της STAFF είναι η Βουλγαρία) για τουλάχιστον ένα μήνα πριν την αναχώρησή του, κάτι που βέβαια δεν ισχύει για τους δεκάδες εργαζόμενους με τους οποίους μιλήσαμε το καλοκαίρι του 2019.
Σύμφωνα με τη γνωμοδότηση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου σε μία πρόσφατη υπόθεση που εμπλέκει τη Βουλγαρία, (Υπόθεση Walltopia, C-451/17), αυτή η συνθήκη μπορεί να ικανοποιηθεί ακόμα και αν το άτομο αυτό δεν εργάζεται αλλά πάντως διαμένει στο κράτος-μέλος που το αποσπά. Κανένας όμως από αυτούς τους δύο όρους, αυτός της εργασίας και αυτός της διαμονής, δεν ίσχυε για τους δεκάδες εργαζόμενους με τους οποίους μιλήσαμε το καλοκαίρι του 2019.
Εικονικές εταιρείες σε σχέση με την Ε.Ε.
Έχει παρατηρηθεί πως ένα από τα συχνότερα φαινόμενα που συνδέεται με τις παραβάσεις της απόσπασης εργαζομένων, είναι η λειτουργία εικονικών εταιρειών (letterbox companies). Υπάρχει πληθώρα κριτηρίων καθορισμένων σε ευρωπαϊκό επίπεδο για τον διαχωρισμό των εικονικών εταιρειών από τις πραγματικές, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη πραγματικών εγκαταστάσεων και γραφείων ή εάν η εταιρεία διαθέτει μόνιμους διοικητικούς υπαλλήλους τόσο στο κράτος από το οποίο αποσπά όσο και στο κράτος στο οποίο εγκαθίστανται οι αποσπασμένοι. Ο σκοπός των εικονικών εταιρειών είναι η παράκαμψη νομικών και άλλων υποχρεώσεων, όπως η φορολογία, η κοινωνική ασφάλεια ή οι υποχρεώσεις των εργοδοτών προς τους εργαζομένους. Σύμφωνα με ορισμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «εικονικές, είναι οι εταιρείες οι οποίες έχουν συσταθεί με σκοπό να επωφελούνται από νομοθετικά κενά, ενώ οι ίδιες δεν παρέχουν καμία υπηρεσία σε πελάτες, αλλά παρέχουν μάλλον μια πρόσοψη για υπηρεσίες που παρέχονται από τους ιδιοκτήτες τους. Οι εταιρείες αυτές είναι συνήθως πολύ μικρές και συχνά λειτουργούν μόνο ως γραμματοκιβώτιο, εξ ου και η ονομασία τους».
Οι εικονικές εταιρείες διαθέτουν όντως συχνά μόνο μία ταχυδρομική θυρίδα στη χώρα που δηλώνουν ως έδρα και στης οποίας τη νομοθεσία υπόκεινται. Ωστόσο, η ουσιαστική τους επιχειρηματική δραστηριότητα λαμβάνει χώρα σε άλλο κράτος ή κράτη κι έτσι κατορθώνουν να μειώνουν τα κόστη τους, αυξάνοντας τη κερδοφορία τους.
«Μία άνευ όρων κατανόηση της ελευθερίας εγκατάστασης/ίδρυσης στο πλαίσιο της νομοθεσίας της ΕΕ, όπου δίδεται πάντα προτεραιότητα στις οικονομικές ελευθερίες έναντι των κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων, δημιουργεί κίνητρα για την ίδρυση εικονικών εταιρειών», λέει ο αναπληρωτής γενικός γραμματέας της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων (ETUC), Per Hilersson. «Οι ρυθμίσεις χωρίς ουσιαστικό σύνδεσμο μεταξύ της εταιρείας και των οικονομικών δραστηριοτήτων της επιτρέπει την επιλογή έδρας με στόχο χαμηλότερους φόρους, μισθούς, εργασιακά κεκτημένα και κοινωνική ασφάλιση. Οι κανόνες της απόσπασης μπορούν να καταστρατηγηθούν από αυτές τις εταιρείες», εξηγεί.
Η ευρωπαϊκή πραγματικότητα των ανισοτήτων
Η χρήση αποσπασμένων εργαζομένων από εταιρείες σε όλη την Ε.Ε. έχει αυξηθεί σημαντικά. Ανάμεσα στο 2010 και το 2016 ο αριθμός των αποσπασμένων εργαζόμενων στην Ευρώπη αυξήθηκε κατά 96%. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, περίπου 2.8 εκατομμύρια διαδικασίες απόσπασης σημειώθηκαν το 2017.
Η βαθύτερη αιτία των προβλημάτων της απόσπασης συνδέεται με την ύπαρξη οικονομικών ανισοτήτων ανάμεσα στις χώρες της Ε.Ε. και παρόλο που οι ευρωπαϊκοί κανόνες για την απόσπαση εισήχθησαν ώστε να διευκολύνουν εργαζόμενους και εργοδότες να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που προσφέρει η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά, η απόσπαση δημιούργησε ένα έδαφος πρόσφορο σε εργασιακές παραβάσεις, που στόχο είχαν τη μείωση του εργατικού κόστους και την αύξηση των κερδών των εταιρειών. Η Ευρώπη φαινόταν στο μεταξύ να μην μπορεί να αναπτύξει επαρκείς ελεγκτικούς μηχανισμούς για να επιτηρήσει τη νομιμότητα των εφαρμοζόμενων αποσπάσεων.
Σύμφωνα με τον αναπληρωτή γενικό γραμματέα της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων, Per Hilmersson, «οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι βρίσκονται συχνά σε πιο ευάλωτη κατάσταση, δεδομένου ότι δεν μιλούν πάντα τη γλώσσα του κράτους μέλους υποδοχής ή δεν είναι εξοικειωμένοι με τη νομοθεσία αυτού του κράτους μέλους. Πολύ συχνά δεν είναι μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων ή δεν γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και έτσι ενδέχεται να υποστούν κατάχρηση με βάση εκμεταλλευτικές και παράνομες συνθήκες εργασίας ή ψευδή πιστοποιητικά κοινωνικής ασφάλισης». 
Αψιμαχίες στις Βρυξέλλες
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών, εκατοντάδες καταχρήσεις και παραβάσεις της απόσπασης εργαζομένων έχουν τεκμηριωθεί σε όλη την Ευρώπη, ενώ δεκάδες υποθέσεις έχουν υποβληθεί ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, επιβεβαιώνοντας την ανάγκη περαιτέρω παρακολούθησης της απόσπασης όχι μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και σε εθνικό.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Χρονιά αιχμής όσον αφορά τη συζήτηση για την απόσπαση σε ευρωπαϊκό επίπεδο ήταν το 2016 και δεν είναι καθόλου σύμπτωση ότι οι χώρες που άσκησαν έντονη κριτική στις ισχύουσες διατάξεις ήταν κυρίως η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ολλανδία, δηλαδή ορισμένες από τις κύριες χώρες υποδοχής αποσπασμένων εργαζομένων. Πράγματι, σε περιοχές των χωρών αυτών και ειδικά σε ορισμένους κλάδους όπως αυτός των κατασκευών, το ντόπιο εργατικό δυναμικό είχε αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό από αποσπασμένους.
Στις σκληρές διαπραγματεύσεις που έλαβαν χώρα εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτά τα κράτη μέλη και κυρίως η Γαλλία έθεσαν στον πυρήνα των επιχειρημάτων τους το λεγόμενο social dumping (η πρακτική της χρησιμοποίησης αλλοδαπών εργαζομένων με στόχο τη μείωση του εργατικού κόστους που επιφέρει μείωση των μισθών και για τους ντόπιους εργαζομένους). Άλλωστε, η εξάλειψη του κοινωνικού dumping είχε αναδειχθεί ψηλά στην ατζέντα του πρώην επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jean-Claude Juncker.
Ο καρπός της ευρωπαϊκής αυτής ζύμωσης, η πρόσφατη Οδηγία (2018/957/ΕU) για την απόσπαση εκδόθηκε το 2018 με σκοπό να αναθεωρήσει τις προηγούμενες. Θα πρέπει να ενσωματωθεί στα νομικά συστήματα των κρατών μελών μέχρι την 30η Ιουλίου του 2020 – στην καρδιά δηλαδή της επόμενης τουριστικής περιόδου για την Ελλάδα.
Η νέα Οδηγία προσβλέπει στην περαιτέρω ενίσχυση της προστασίας των αποσπασμένων εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων αυτών που αποσπώνται μέσω εταιρειών προσωρινής απασχόλησης. Περιγράφει πιο ξεκάθαρα σε σχέση με τα προηγούμενα ευρωπαϊκά κείμενα, ότι οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι πρέπει να απολαμβάνουν τους εργασιακούς όρους που ισχύουν και για τους άμεσα εργαζόμενους υπό το αξίωμα «ίσες αμοιβές για ίση εργασία».
«Η απάτη μέσω της απόσπασης εργαζομένων συνεχίζεται. Χρειαζόμαστε ακόμη πιο δίκαιους κανόνες για την κινητικότητα και την αποτελεσματικότερη εφαρμογή, ιδίως σε διασυνοριακές περιπτώσεις», αναφέρει ο αναπληρωτής γενικός γραμματέας της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων, Per Hilmersson. Η Συνομοσπονδία Συνδικάτων υποστηρίζει ότι η ανισορροπία στην ευρωπαϊκή εσωτερική αγορά μεταξύ των οικονομικών ελευθεριών και των εργασιακών δικαιωμάτων πρέπει να διορθωθεί μέσω ενός «κοινωνικού πρωτοκόλλου στις Συνθήκες της ΕΕ που θα ορίζει ότι όταν βρίσκονται σε σύγκρουση, τα εργασιακά δικαιώματα θα πρέπει να επικρατούν».
ΕΕ: από την Μπόλκεσταϊν στην Ευρωπαϊκή Αρχή Εργασίας
Ήταν νωρίς το πρωί στις 13 Απριλίου του 2005 όταν εργαζόμενοι της γαλλικής εταιρείας ηλεκτρισμού EDF, μέλη της εργατικής ομοσπονδίας CGT, έκοβαν την παροχή ρεύματος στην εξοχική κατοικία του Ολλανδού Frits Bolkestein στην κοινότητα Ramousies στη Βόρεια Γαλλία. Αυτή ήταν μόνο μια στιγμή αντίδρασης από τις δεκάδες που διαδραματίστηκαν το 2005 στην Ευρώπη, μετά την ανακοίνωση της οδηγίας Μπόλκεσταϊν (ονομάστηκε έτσι από τον εισηγητή της) η οποία προέβλεπε την ενοποίηση του τομέα υπηρεσιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, άρα και την ελευθερία μετακίνησης επιχειρήσεων και εργαζομένων μεταξύ των χωρών. Τα συνδικάτα της Γαλλίας και του Βελγίου είχαν πρωτοστατήσει στις διαμαρτυρίες, καταφέρνοντας να αλλάξουν κάποιες από τις διατάξεις.
Στο τελικό κείμενο που εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στα τέλη του 2006, καταργήθηκε η πρόνοια για υπαγωγή των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των αποσπασμένων, στη νομοθεσία του κράτους προέλευσης, η οποία είχε προκαλέσει τις σοβαρότερες αντιδράσεις.
Είχε προηγηθεί η Ευρωπαϊκή Οδηγία 1996/71/ΕΚ για την απόσπαση στα πλαίσια παροχής υπηρεσιών η οποία ήταν γενικόλογη και ασαφής, αναφέροντας ότι «πρέπει να συντονιστούν οι νομοθεσίες των κρατών μελών, ώστε να προβλέπεται ένας πυρήνας αναγκαστικών κανόνων για την ελάχιστη προστασία (των εργαζομένων)».
Ακολούθησε η οδηγία 2014/67/ΕΕ που περιείχε ρυθμίσεις για την εφαρμογή της οδηγίας του 1996 και την εξειδίκευση των διατάξεών της.
Η τρίτη σχετική ευρωπαϊκή οδηγία 2018/957 που εκδόθηκε τον Ιούνιο του 2018 και πρέπει να ενσωματωθεί στις εθνικές νομοθεσίες μέχρι τις 30 Ιουλίου του 2020, τροποποιεί την οδηγία του 1996 με στόχο την «ίση αμοιβή για ίση εργασία», το βασικό σύνθημα της Ε.Ε. όσον αφορά την κινητικότητα των εργαζομένων.
Η τελευταία ευρωπαϊκή πράξη αφορά την ίδρυση της «Ευρωπαϊκής Αρχής Εργασίας», η οποία έχει στόχο, όπως αναφέρεται «τη βελτίωση της πρόσβασης σε πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις στους τομείς της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού και του συντονισμού της κοινωνικής ασφάλισης, την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των αρχών στη διασυνοριακή επιβολή της σχετικής νομοθεσίας της ΕΕ, διευκολύνοντας, μεταξύ άλλων τη διενέργεια κοινών επιθεωρήσεων». Η Αρχή ξεκίνησε να λειτουργεί μόλις τον Οκτώβρη του 2019, θα έχει την έδρα της στην Μπρατισλάβα της Σλοβακίας και αυξανόμενη ετήσια χρηματοδότηση που το 2024 (οπότε και προβλέπεται η πλήρη λειτουργία της) θα φτάσει τα 50 εκ. ευρώ.
Το εύφορος έδαφος της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας
Έλεγχοι και προστασία απαιτούνται όχι μόνο για τα δικαιώματα των αποσπασμένων εργαζομένων, αλλά και για όλους όσοι δουλεύουν στην ελληνική τουριστική βιομηχανία, η οποία γνωρίζει σημαντικούς ρυθμούς ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια.
Περίπου 33 εκατομμύρια τουρίστες επισκέφθηκαν την Ελλάδα το 2019, αριθμός που την κατατάσσει πλέον στους κορυφαίους προορισμούς στον κόσμο. Τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια και οι υπόλοιπες τουριστικές επιχειρήσεις τροφοδοτούν την ελληνική οικονομία, παράγοντας περίπου το 31% του ΑΕΠ, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του ΣΕΤΕ. Ωστόσο, αυτή η οικονομική ανάπτυξη δεν αντανακλάται στο εργατικό δυναμικό που απασχολείται άμεσα ή έμμεσα στον τουρισμό και που το 2019, έφτασε σχεδόν τους 1 εκατ. εργαζόμενους.
Για τους ξένους εργαζόμενους της Job Trust, όπως ο Άντον, η Ντανιέλα ή η Αγκνιέσκα ήταν δύσκολο να αντιδράσουν και να διεκδικήσουν βελτίωση των εργασιακών τους συνθηκών ή πληρωμή για υπερωρίες, αφού δεν υπέγραψαν ποτέ συμβόλαιο με το ίδιο το ξενοδοχείο. Αλλά ακόμα για τους ντόπιους εργαζόμενους που απασχολούνται άμεσα στα ξενοδοχεία, η υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους είναι ένας συνεχής αγώνας.
Το γεγονός ότι το δίκτυο εταιρειών της Job Trust μπόρεσε να λειτουργεί ανενόχλητο για πολλά χρόνια και ότι δεκάδες ξενοδοχεία χρησιμοποιούσαν τις υπηρεσίες της εταιρείας κατά παράβαση των δικαιωμάτων εκατοντάδων αλλοδαπών εργαζομένων, δεν μπορεί να θεωρηθεί ένα μεμονωμένο γεγονός.
Μιλώντας με συνδικαλιστές του ξενοδοχειακού κλάδου, πρώην και νυν υπαλλήλους, ξεπερνώντας τον φόβο και τον δισταγμό των εργαζομένων στα ξενοδοχεία αλλά και μελετώντας εργασιακές συμβάσεις, παρατηρήσαμε ότι βρισκόμαστε εν μέσω ενός βαθέος μετασχηματισμού των εργασιακών σχέσεων στον τουρισμό. Η απόσπαση, η εργολαβία και η κατάχρηση της πρακτικής της μαθητείας επεκτείνονται όλο και περισσότερο στον κλάδο του τουρισμού, οδηγώντας σε μεγαλύτερη επισφάλεια, πλήρη απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων και παράκαμψη των συλλογικών συμβάσεων, την στιγμή που πηχυαίοι τίτλοι γιορτάζουν την ανάκαμψη της βαριάς βιομηχανίας της χώρας.
Η γεωμετρική αύξηση των εργολαβικών εργαζομένων στα ξενοδοχεία
Δεν είναι λίγα τα ελληνικά ξενοδοχεία που, εκμεταλλευόμενα και τις ευνοϊκές προς τους εργοδότες μνημονιακές ρυθμίσεις, αναθέτουν όλο και περισσότερο σε εργολάβους και εταιρείες προσωρινής απασχόλησης την εύρεση προσωπικού, με αποτέλεσμα σε πολλές περιπτώσεις οι μόνιμοι εργαζόμενοι να αποτελούν τη μειοψηφία.
«Κατά τη διάρκεια κοινών ελέγχων μαζί με το ΣΕΠΕ τον χειμώνα του 2018/19, ανακαλύψαμε ότι σε δύο νέα ξενοδοχεία της Αθήνας μόνο 7 από τους 50 υπαλλήλους είχαν προσληφθεί από τα ίδια τα ξενοδοχεία. Οι υπόλοιποι δηλώνονταν ως υπάλληλοι εταιρείας καθαρισμού και τροφοδοσίας που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο ιδιοκτήτης των ξενοδοχείων. Το 80% των εργαζομένων στα δύο ξενοδοχεία ήταν εργολαβικοί», λέει ο Γιώργος Στεφανάκης, πρόεδρος του Συνδικάτου Επισιτισμού-Τουρισμού-Ξενοδοχείων του νομού Αττικής.
Σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εργαζομένων στον Επισιτισμό και τον Τουρισμό, Γιώργο Χότζογλου, «εταιρείες που ενοικιάζουν εργαζομένους έχουν εισέλθει τα τελευταία χρόνια και σε τομείς όπου δεν δραστηριοποιούνταν προηγουμένως. Μέχρι πρότινος διέθεταν μόνο συνεργεία καθαρισμού. Τώρα βλέπουμε ότι προσφέρουν εργαζομένους όλων των ειδικοτήτων -σερβιτόρους, μάγειρες, bartenders- απλώνοντας τα πλοκάμια τους σε όλες τις ειδικότητες». Επιπλέον, ο Μανώλης Καμηλάκης, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συνδικάτου Επισιτισμού-Τουρισμού Αττικής που πραγματοποιεί συχνά παρεμβάσεις για τις συνθήκες που επικρατούν στον ξενοδοχειακό κλάδο της Αθήνας, αναφέρει ότι είκοσι χρόνια πριν ένα ξενοδοχείο θα είχε 600 μόνιμους εργαζομένους. Σήμερα στο ίδιο ξενοδοχείο μπορεί να εργάζονται ως μόνιμοι 200 και όλοι οι υπόλοιποι προσλαμβάνονται με συμβάσεις προσωρινής απασχόλησης ή μέσω εργολαβικών εταιρειών».
Ο Γρηγόρης Τάσιος, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων (ΠΟΞ) καταδεικνύει ως αιτία της ύπαρξης ή του πολλαπλασιασμού των εταιρειών παροχής εργαζομένων, τις συνθήκες της αγοράς «που οδηγούν σε άλλες λύσεις (…) και που δημιουργούν την ανάγκη για προσωπικό με μία άλλη μισθοδοσία», ενώ υποστηρίζει πως κύρια αιτία αποτελεί η έλλειψη εργαζομένων, διατεθειμένων να εργαστούν μακροπρόθεσμα στις εποχιακές θέσεις του κλάδου, όπου συχνά το ωράριο και οι ημέρες εργασίας είναι εντατικότερες από άλλα επαγγέλματα. Ειδικά για τους αλλοδαπούς εργαζομένους, ο πρόεδρος του ΠΟΞ λέει πως «από τη στιγμή που έρχονται στην Ελλάδα ξέρουν τα λεφτά που τους δίνουν και γι’ αυτό κι έρχονται. Αν οι συνθήκες εργασίας είναι προβληματικές βεβαίως φταίει η επιχείρηση, αλλά όσον αφορά τον μισθό, ξέρει που πάει ο άλλος και δουλεύει. Αν οι συνθήκες εργασίας δεν είναι καλές, είναι άλλο πράγμα».
Η ανεφάρμοστη κλαδική σύμβαση
Ένας σημαντικός λόγος για την αύξηση των εργολαβικών εργαζομένων στα ξενοδοχεία είναι και η υπογραφή της κλαδικής σύμβασης τον Οκτώβριο του 2018. Οι εργολαβίες επιτρέπουν στα ξενοδοχεία να παρακάμψουν τους όρους της κλαδικής σύμβασης, άρα και τις λοιπές υποχρεώσεις τους προς τους εργαζομένους. Το επιχείρημα που επικαλούνται τα ξενοδοχεία ώστε να μην πληρώνουν μισθούς βάσει της κλαδικής σύμβασης, είναι, σύμφωνα με τον Γ. Στεφανάκη, ότι τα ίδια τα ξενοδοχεία έχουν σύμβαση έργου με τις εργολαβικές εταιρείες και έτσι δεν υποχρεώνονται σε εφαρμογή της κλαδικής σύμβασης, οπότε πληρώνουν τον εθνικό κατώτατο μισθό. Όχι ότι στους μόνιμους υπαλλήλους των ξενοδοχείων αυτή εφαρμόζεται καθολικά. Σύμφωνα με τον Γιώργο Χατζούδα, αντιπρόεδρο του Σωματείου Εργαζομένων στο ξενοδοχείο Marriott της Αθήνας «μόνο ένα μικρό ποσοστό ξενοδοχείων σε όλη την χώρα εφαρμόζει την κλαδική σύμβαση. Και σε αυτά τα λίγα ξενοδοχεία, οι μισοί εργαζόμενοι δεν πληρώνονται σύμφωνα με αυτή, γιατί έχουν συμβόλαια προσωρινής απασχόλησης για 10 ή 15 μέρες».
Διάβασε περισσότερα
«Σε μια πλήρως απορρυθμισμένη ελληνική αγορά εργασίας ο τομέας του τουρισμού δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Σε κάποιες λίγες περιπτώσεις καταγράφηκε και η πρακτική της εικονικής πρόσληψης σε άλλη επιχείρηση εκτός του κλάδου, ώστε να αποφευχθεί η τήρηση των ρυθμίσεων της κλαδικής συλλογικής σύμβασης εργασίας», εξηγεί ο Αποστόλης Καψάλης του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ. «Είναι σαφές ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους επιλέγεται η εργολαβική εργασία ή η απασχόληση μέσω τρίτης εταιρείας είναι η μείωση του μισθολογικού κόστους και η διάρρηξη της αρχής της ίσης μεταχείρισης σε σύγκριση με τους υπόλοιπους εργαζομένους μιας επιχείρησης. Στον τουρισμό με βάση στοιχεία μελέτης που εκπονήσαμε, οι ευέλικτες αυτές μορφές απασχόλησης αφορούν περίπου στο 10% των εργαζομένων του δείγματος και κυρίως τις ειδικότητες του σερβιτόρου, του μάγειρα και του μπάρμαν».
Χίλια και ένα συμβόλαια
Ενδεικτική είναι η περίπτωση πρώην εργαζομένου (τα στοιχεία του είναι στη διάθεσή μας) στο πολυτελές Χίλτον της Αθήνας, ο οποίος είχε υπογράψει δεκάδες συμβόλαια εργασίας κατά τον 1,5 χρόνο που εργάστηκε μέσω της εταιρείας προσωρινής απασχόλησης «ISS Human Resources». Έδωσε συνέντευξη μέσα στο Χίλτον, αλλά κατόπιν του ζητήθηκε να πάει στα γραφεία της ISS για να προσληφθεί. Όσο εργαζόταν στο ξενοδοχείο (που ανήκε τότε στην κοινοπραξία Home Holdings Συμμετοχών, την οποία συνέστησαν η ΤΕΜΕΣ που ελέγχει το Costa Navarino, και η D-Marine Investments Holding B.V. του τουρκικού ομίλου Dogus) διαμαρτυρήθηκε για τις συνθήκες εργασίας και τις αμοιβές, με αποτέλεσμα, όπως δηλώνει να μην ανανεωθεί η σύμβασή του, κάτι που ο ίδιος υποστηρίζει πως ισοδυναμεί με απόλυση.
«Εργάστηκα στο Χίλτον από την άνοιξη του 2017 ως και τον Σεπτέμβριο του 2018. Το μεγαλύτερο συμβόλαιο που υπέγραψα όλον αυτόν τον καιρό ήταν 5 ημερών. Έβγαινε ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα από το Χίλτον, το οποίο το άλλαζαν όπως τους εξυπηρετούσε. Ήμουν στο πρόγραμμα για 2-3 ή 4-5 μέρες την εβδομάδα, ανάλογα με την πληρότητα του ξενοδοχείου», περιγράφει και διευκρινίζει: «Πρώτα δούλευα και μετά υπέγραφα μία φορά την εβδομάδα μονοήμερα, διήμερα ή 3ήμερα συμβόλαια με την ISS. Ο μισθός μου ήταν πολύ χαμηλότερος σε σχέση με όσους είχαν προσληφθεί από το ίδιο το ξενοδοχείο, ενώ κάναμε ακριβώς την ίδια δουλειά. Δεν είναι τυχαίο ότι οι εργαζόμενοι στα ξενοδοχεία αναφέρονται στις εργολαβικές εταιρείες ως τα “δουλεμπορικά”».
Ο εργαζόμενος αποδίδει γλαφυρά τη συνθήκη εντατικοποίησης της εργασίας του: «Θα ήταν θαύμα να πας στην πρωινή βάρδια για διάλειμμα», λέει και προσθέτει πως στη βραδινή υπήρχαν μόλις δύο άτομα για να καθαρίσουν, εκτός από τους κοινούς χώρους του ξενοδοχείου που καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση, και δωμάτια. «Αν διαμαρτυρόσουν ακολουθούσε “τιμωρία” στο πρόγραμμα με δύσκολες βάρδιες και λιγότερα μεροκάματα. Υπήρχε εργαζόμενος που τον ανάγκασαν να δουλεύει μία ημέρα την εβδομάδα, προκειμένου να παραιτηθεί. Δεν υπάρχει απόλυση απλά δεν σε χρειάζονται άλλο όταν τελειώνει η ολιγοήμερη σύμβασή σου».
Πολλαπλά ολιγοήμερα συμβόλαια ISS-εργαζομένου για εργασία στο Hilton
Η παραπάνω πρακτική των ολιγοήμερων επαναλαμβανόμενων συμβολαίων είναι μεν νόμιμη, αφού σύμφωνα με το άρθρο 117 του νόμου 4052/2012, ένας εργαζόμενος μπορεί να απασχολείται προσωρινά στην ίδια εταιρεία με συμβόλαια που ανανεώνονται μέχρι και 36 μήνες. Από εκεί και πέρα, θα πρέπει να μετατραπεί το συμβόλαιο του σε αορίστου χρόνου. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει ένα μικρό “παραθυράκι”. Αν υπάρξει διάλειμμα 23 ημερών μεταξύ των συμβολαίων, τότε ο χρόνος «μηδενίζεται» και οι 36 μήνες επανεκκινούν. Έτσι, ένας ατέλειωτος αριθμός προσωρινών συμβολαίων είναι δυνατός, αρκεί να μεσολαβούν ανά 36 μήνες διαλείμματα 23 ημερών ανάμεσά τους. Ο ελάχιστος χρόνος παύσης ήταν 42 ημέρες, αλλά μειώθηκε τα τελευταία χρόνια της κρίσης.
Το ξενοδοχείο Χίλτον, απαντώντας σε ερωτήσεις μας, ισχυρίζεται ότι «οι αμοιβές και λοιποί όροι εργασίας των απασχολούμενων στο Hilton Αθηνών καθορίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις της ισχύουσας και δεσμεύουσας την εταιρεία συλλογικής σύμβασης εργασίας και ότι το Hilton Αθηνών τηρεί όλες τις διατάξεις του νόμου σχετικά με τις αμοιβές, τις άδειες και τα επιδόματα των εργαζομένων». Αντίστοιχη είναι και η απάντηση της εταιρείας ISS, η οποία θεωρεί την περιγραφή των γεγονότων ανακριβή, τονίζοντας: «σύμφωνα με το άρθρο 117 του Ν. 4052/2012 επιτρέπεται η παραχώρηση μισθωτού από τον άμεσο εργοδότη (ΕΠΑ) σε έμμεσο εργοδότη (συμπεριλαμβανόμενων και των ανανεώσεων) έως 36 μήνες. Η ISS εφαρμόζει για τα ξενοδοχεία που παραχωρεί προσωπικό είτε την κλαδική ΣΣΕ των ξενοδοχοϋπαλλήλων, είτε την αντίστοιχη επιχειρησιακή ΣΣΕ που εφαρμόζει το Ξενοδοχείο, η οποία προβλέπει αποδοχές ανώτερες της κλαδικής ΣΣΕ».
Εφιάλτες θερινής νυκτός
Περιπτώσεις σαν την παραπάνω, συνεχώς αυξάνονται στην ελληνική τουριστική βιομηχανία, όπου αμέτρητες παραβάσεις της εργατικής νομοθεσίας καταγράφονται κάθε καλοκαίρι. Όμως, η εικόνα που προβάλλεται διεθνώς είναι αυτή της ευφορίας και της ικανοποίησης για την επιτυχή οικονομική πορεία της τουριστικής βιομηχανίας και τη συμβολή της στην οικονομία της χώρας.
Η ομάδα μας, ακολουθώντας τα ίχνη της Job Trust και των αποσπασμένων εργαζομένων της STAFF Company το καλοκαίρι του 2019, ταξίδεψε στην Χαλκιδική, την Κέρκυρα, τη Σαντορίνη και την Κρήτη. Οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης για όσους προσλαμβάνονται άμεσα από τα ξενοδοχεία δεν είναι πολύ καλύτερες από αυτές που αντιμετωπίζουν οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι. Ο Σταμάτης Πελάης, πρόεδρος του Σωματείου Ξενοδοχοϋπαλλήλων Κέρκυρας περιγράφει σχετικά: «Σε πολλά ξενοδοχεία οι συνθήκες διαβίωσης για τους εργαζομένους είναι άθλιες. Υπάρχουν υπάλληλοι που αναγκάζονται να μένουν σε κοντέινερ για 5-6 μήνες, όσο διαρκεί η σεζόν».
Κάποιοι από τους εργαζόμενους στο ξενοδοχείο Atlantica Nissaki Beach στην Κέρκυρα διαμένουν στα εικονιζόμενα κοντέινερ για όσο διαρκεί η σεζόν. Ο γενικός διευθυντής του ξενοδοχείου απάντησε στις ερωτήσεις μας ως εξής: «Οι συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων, θεωρούμε ότι είναι ανεκτές (διαμονή κατά κύριο λόγο ανά δύο άτομα σε κάθε δωμάτιο, ιδιωτικό w.c./ντους με ζεστό νερό σε 24ωρη βάση, κλιματισμός, wifi), αλλά η επιθυμία μας είναι η βελτίωσή τους. Στόχος μας είναι η πλήρης αναβάθμιση των χώρων διαμονής των εργαζομένων μας εντός των δύο επόμενων ετών».
Παρόμοια είναι και η εικόνα που σκιαγραφεί 21χρονος Γάλλος φοιτητής που εργάστηκε για δύο μήνες φέτος το καλοκαίρι μέσω της STAFF Company στο ξενοδοχείο Iberostar Creta Marine της Κρήτης: «Οι συνθήκες διαμονής ήταν πολύ άσχημες, ζούσαμε στο κελάρι του ξενοδοχείου. Τα δωμάτια είχαν τρομερή υγρασία, κατσαρίδες και κουνούπια. Μάλιστα πέντε μέρες πριν φύγουμε, εξαιτίας ενός προβλήματος στα υδραυλικά έπεσε το ταβάνι στο δωμάτιό μου!»
Εικόνες από το δωμάτιο στο οποίο διέμενε Γάλλος φοιτητής, υπάλληλος ξενοδοχείου στην Κρήτη.
Η επίσης Γαλλίδα Μοντ εργάστηκε μέσω της STAFF Company στο ξενοδοχείο Iberostar Creta Panorama στο Ρέθυμνο για 5 ημέρες, καθώς δεν άντεξε τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. «Υπήρχαν αυστηροί κανόνες, δεν επιτρεπόταν να κάνουμε βόλτα μέσα στις εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου, ούτε να πάμε στην πισίνα ή την παραλία. Κάθε μέρα τρώγαμε ξαναζεσταμένα μακαρόνια ή πατάτες». Ερωτηθείσα αν γνώριζε τις συνθήκες που θα συναντούσε, η Μοντ απαντά: «Φυσικά και όχι, η εταιρεία όμως ήξερε, αλλά δεν ενδιαφερόταν. Στους υποψήφιους ‘πουλάει λίγο το όνειρο’ μέχρι αυτοί να φτάσουν στην Ελλάδα».
Ο Άνταμ, αποσπασμένος εργαζόμενος της STAFF Company από την Αγγλία που δούλεψε στην Ελούντα, θυμάται: «Έπρεπε να προσαρμοστώ στον ελληνικό τρόπο, σχολάς όταν τελειώσει η δουλειά και όχι όταν λήγει το ωράριο σου όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο. Πολλοί Έλληνες δεν είχαν ούτε μία μέρα ρεπό κατά τη διάρκεια όλου του καλοκαιριού. Συνειδητοποίησα πόσο δύσκολο είναι για έναν άνθρωπο να ζει και να εργάζεται στην Ελλάδα αν δεν έχει κάποια άλλου είδους οικονομική στήριξη».
«Κανένας ξενοδοχοϋπάλληλος δεν δουλεύει μόνο 40 ώρες την εβδομάδα. Ξεκινάς το πρωί και δεν ξέρεις τι ώρα θα τελειώσεις, αν θα δουλέψεις απλήρωτες υπερωρίες ή αν θα δουλεύεις 7 μέρες την εβδομάδα ή ‘τρίσπαστο’ (όρος που χρησιμοποιούν οι εργαζόμενοι για να περιγράψουν το ωράριο που “σπάει” 2 φορές μέσα στην ημέρα: πρωί, μεσημέρι και βράδυ). Όλο και πιο συχνά τα τελευταία χρόνια, έχουμε εργατικά ατυχήματα λόγω κόπωσης και εντατικοποίησης», εξηγεί ο Στράτος Μανιαβός, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Σωματείου Ξενοδοχοϋπαλλήλων Ρεθύμνου.
Όχι μόνο στη Σαντορίνη και την Κρήτη, αλλά και σε όλους τους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς στην Ελλάδα, οι υπάλληλοι ξενοδοχείων, αποσπασμένοι ή μη, φαίνεται να είναι αόρατοι για τις ελληνικές αρχές. «Υπάρχουν 4 επιθεωρητές εργασίας στην Κέρκυρα για χιλιάδες επιχειρήσεις. Πολλές φορές, οι επιθεωρητές δεν μπορούν να βγουν για ελέγχους εκτός της πόλης γιατί δεν διαθέτουν αυτοκίνητο», αναφέρει ο Σταμάτης Πελάης για το νησί του Ιονίου, ενώ ο Στράτος Μανιαβός περιγράφει την κατάσταση στην Κρήτη: «Οι επιθεωρητές τραβάνε τα αυτιά σε ακραίες περιπτώσεις παραβατικότητας και κόβουν κάποιο πρόστιμο, αν και εφόσον καταφέρουν να κάνουν έλεγχο σε σωστό χρόνο και τόπο. Συνήθως γίνεται γνωστό πότε έχουν βγει για ελέγχους και όλοι οι επιχειρηματίες προφυλάσσονται».
Ανυπαρξία στοιχείων και άγνοια των αρμοδίων
Απευθυνθήκαμε στην Επιθεώρηση Εργασίας και το Υπουργείο Εργασίας προκειμένου να θέσουμε ερωτήματα για τις εργασιακές συνθήκες των ξενοδοχοϋπαλλήλων και των αποσπασμένων εργαζομένων. Ζητήσαμε επίμονα επίσημα στοιχεία για το εργατικό δυναμικό, τις εργολαβικές εταιρείες, τον αριθμό των αποσπασμένων στην Ελλάδα, το πλήθος των παραβάσεων. Η ομάδα μας, μάλιστα, επικαλέστηκε και τον Κώδικα Πρόσβασης σε Δημόσια Στοιχεία βάσει του ΠΔ 28/2015 ζητώντας στοιχεία. Η απάντηση που λάβαμε ήταν ότι οι αρχές δεν διαθέτουν συγκεντρωτικά στοιχεία για την απόσπαση ή τις εργολαβίες σε κάθε κλάδο της οικονομίας. Έτσι, μας παρέπεμψαν στα στοιχεία που δημοσιεύουν το ΣΕΠΕ και το Υπουργείο στις ιστοσελίδες τους.
Παράλληλα, στο πλαίσιο της έρευνας ζητήσαμε απαντήσεις από τον νυν υπουργό Εργασίας, Ι. Βρούτση, την πρώην υπουργό Εργασίας Ε. Αχτσιόγλου, καθώς και τον υπουργό Τουρισμού, Χ. Θεοχάρη, ωστόσο δεν λάβαμε θετική απόκριση.
Η επικοινωνία μας με τις ελληνικές ελεγκτικές αρχές έδειξε ότι το μεγαλύτερο μέρος των επιθεωρητών αγνοούσε τις διαδικασίες της απόσπασης, ενώ κανείς δεν γνώριζε ότι μια εταιρεία με βάση τη Βουλγαρία αποσπά δεκάδες εργαζόμενους σε ελληνικά ξενοδοχεία κάθε χρόνο.
Οι επίμονες ερωτήσεις και οχλήσεις της ομάδας μας προς το ΣΕΠΕ και το Υπουργείο Εργασίας, οδήγησαν στο να ξεκινήσει επίσημη έρευνα από το Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας για την STAFF Company. Τη σχετική έρευνα επιβεβαίωσαν πηγές από ξενοδοχεία τα οποία κλήθηκαν για έλεγχο.
Επιχειρήσαμε, τέλος, να επικοινωνήσουμε με τις εταιρείες “Job Trust ΙΓΕΕ” και “STAFF Company LTD”. Θέσαμε μία σειρά από εμπεριστατωμένες ερωτήσεις στη διεύθυνση του ιδιωτικού γραφείου ευρέσεως εργασίας της Θεσσαλονίκης. Η απάντηση που λάβαμε με την υπογραφή της διευθύντριας Irina Aslanov, αρνήθηκε ως “εντελώς αβάσιμες και ανυπόστατες τις αόριστες καταγγελίες στις οποίες αναφέρεσθε, των οποίων την προέλευση αγνοούμε και για των οποίων τα κίνητρα και άρα την αξιοπιστία έχουμε σοβαρούς λόγους να δυσπιστούμε”, ενώ παράλληλα τόνισε πως επιφυλάσσεται για την άσκηση παντός νομίμου δικαιώματος. Κι ενώ μας ενημερώνει ότι χαίρεται “για το καταρχήν αντικείμενο της έρευνάς μας”, θεωρεί τις ερωτήσεις μας “κατ’ ουσίαν αδιάφορες για το καταρχήν αντικείμενο της έρευνας”.
Η απάντηση της Job Trust
“Χαιρόμαστε για το καταρχήν αντικείμενο της έρευνάς σας (συνθήκες εργασίας στην Ελλάδα κλπ), η οποία αγγίζει έναν ιδιαίτερα σημαντικό κλάδο της ελληνικής οικονομίας, με τον οποίο το γραφείο μας έχει τη χαρά να σχετίζεται άμεσα.
Γνωρίζετε προφανώς ότι το γραφείο μας δραστηριοποιείται με απόλυτη επιτυχία στον τομέα του και χαίρει ιδιαίτερης φήμης και εκτίμησης για την οργάνωση, την απόλυτη συνέπεια και τον υψηλό επαγγελματισμό του, όπως αποδεικνύει με τον πλέον αδιάψευστο τρόπο το γεγονός ότι αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς, επί σειρά ετών και ανά την Ελλάδα, τόσο για υποψήφιους εργαζόμενους όσο και για κορυφαία ξενοδοχεία – πυλώνες του ελληνικού τουρισμού.
Δεν διστάζουμε να σας διαβεβαιώσουμε, εμείς οι ίδιοι, ότι στο πλαίσιο της μακροχρόνιας και ευρείας αυτής δραστηριότητάς μας ανά διαστήματα ερχόμαστε αντιμέτωποι με μεμονωμένα περιστατικά άλλοτε δικαιολογημένης και άλλοτε αδικαιολόγητης δυσαρέσκειας, είτε από την πλευρά των εργαζομένων είτε των εργοδοτών. Τέτοια περιστατικά τα θεωρούμε αναπόφευκτα και να είστε σίγουροι ότι το γραφείο μας ανέκαθεν τα προσέγγιζε, όλα ανεξαιρέτως, με τη δέουσα προσοχή και σοβαρότητα, όπως αρμόζει στο κύρος και τη θέση του στην ελληνική αγορά, αναζητώντας πάντα την προσφορότερη λύση.
Σας πληροφορούμε, επίσης, ότι ειδικά το τελευταίο διάστημα γινόμαστε γνώστες κατασκευασμένων και απολύτως κατευθυνόμενων, από συγκεκριμένες πηγές, ψευδών καταγγελιών σε βάρος του γραφείου μας, στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώνονται μάλιστα ακόμη και περιπτώσεις -αν δεν τις γνωρίζετε ήδη- όπου οι δήθεν καταγγέλλοντες παροτρύνονται από δημοσιογράφους να προβούν στις εις βάρος μας καταγγελίες δια της απλής συμπλήρωσης προδιατυπωμένων κειμένων καταγγελίας. Αντιλαμβάνεσθε προφανώς ότι πρόκειται για σοβαρότατα αδικήματα, για τα οποία είμαστε ήδη σε επαφή με τις αρμόδιες αρχές.
Ενόψει όλων των παραπάνω, λοιπόν, επιτρέψτε μας να αντιπαρέλθουμε ως εντελώς αβάσιμες και ανυπόστατες τις αόριστες καταγγελίες στις οποίες αναφέρεσθε, των οποίων την προέλευση αγνοούμε και για των οποίων τα κίνητρα και άρα την αξιοπιστία έχουμε σοβαρούς λόγους να δυσπιστούμε. Όπως επίσης και τις υπόλοιπες ερωτήσεις σας, οι οποίες ως κατ’ ουσίαν αδιάφορες για το καταρχήν αντικείμενο της έρευνάς σας μας δίνουν την αίσθηση, δυστυχώς, ότι εντάσσονται σε μια αντίστοιχη προσπάθεια στοχοποίησης του γραφείου μας.
Με την επιφύλαξη άσκησης παντός νομίμου δικαιώματός μας, μεταξύ άλλων για αποζημίωση λόγω προσβολής της φήμης και του κύρους του γραφείου μας.
Job Trust ΙΓΕΕ,
Irina Aslanov, Director”
Στείλαμε ερωτήματα μέσω email στη STAFF Company στη μοναδική διεύθυνση επικοινωνίας με την εταιρεία, το email του “Omega”, του λογιστικού γραφείου που αναφέρεται ως σημείο επικοινωνίας για τις βουλγαρικές αρχές. Καθώς δεν υπήρξε ανταπόκριση, επικοινωνήσαμε με το γραφείο τηλεφωνικά, για να λάβουμε την απάντηση πως έπρεπε να στείλουμε τις ερωτήσεις μας στο email “[email protected]” της εταιρείας Job Trust. Ακολουθήσαμε την προτροπή αυτή, ωστόσο δεν λάβαμε καμία απάντηση από τον Αλέξανδρο Σαββίδη, τον διευθυντή και ιδιοκτήτη της βουλγαρικής εταιρείας.
Την ίδια διαδικασία της αποστολής ερωτημάτων ακολουθήσαμε και με τα 32 τουλάχιστον ξενοδοχεία που γνωρίζουμε ότι συνεργάστηκαν το καλοκαίρι του 2019 με τις εταιρείες Job Trust και STAFF Company. Εκτός από γενικές διαβεβαιώσεις ότι οι επιχειρήσεις αυτές τηρούν την εργατική νομοθεσία, δεν λάβαμε κάποια άλλη απάντηση όσον αφορά τη συνεργασία τους με τις συγκεκριμένες εταιρείες.
Χαμηλοί μισθοί, υπέρογκα κέρδη
Πέραν της αναφοράς των Βουλγάρων εισαγγελέων στην περίπτωση υπαλλήλου που ασφαλιζόταν έναντι ποσού σημαντικά μικρότερου του ήδη χαμηλού πραγματικού μισθού, κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας στη Βουλγαρία στάθηκε αδύνατο να βρούμε ακριβείς πληροφορίες για τις εισφορές κοινωνικής ασφάλισης που κατέβαλε η STAFF Company για τους αποσπασμένους εργαζομένους της στην Ελλάδα. Ασφαλίστηκαν ο Άνταμ, η Αγκνιέσκα, ο Βλαντ, η Τεοντόρα και οι υπόλοιποι υπάλληλοι για όλες τις ώρες και τις μέρες που εργάστηκαν; Δηλώθηκε ο Βλαντ για 30 συνεχόμενες ημέρες εργασίας τον Σεπτέμβρη ή η Αγκνιέσκα για 6 μέρες την εβδομάδα;
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Οι εργοδοτικές εισφορές διαφέρουν σημαντικά στη Βουλγαρία σε σχέση με την Ελλάδα. Στη Βουλγαρία το μη μισθολογικό κόστος για έναν υπάλληλο είναι περίπου το 16,2% του μισθού, ενώ στην Ελλάδα πλησιάζει το 22%.
Εκτός από τα ζητήματα που σχετίζονται με την κοινωνική ασφάλιση και τις εισφορές, εγείρονται ερωτήματα και για την εταιρική φορολόγηση και τους κινδύνους για φοροαποφυγή.
Μετά τη διεύρυνση της Ε.Ε. το 2004 και το 2007, χιλιάδες Έλληνες μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους σε γειτονικές χώρες και ειδικά στη Βουλγαρία, καθιστώντας το ελληνικό κεφάλαιο έναν από τους μεγαλύτερους επενδύτες στη γείτονα χώρα. Χιλιάδες ενεργές εταιρείες είναι καταχωρισμένες στη Βουλγαρία και ανήκουν σε Έλληνες. Ο εταιρικός φόρος με ενιαίο συντελεστή στη Βουλγαρία είναι 10% και είναι πολύ πιο ελκυστικός από το 29% που ισχύει στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα χρήσης των διαφόρων βουλγαρικών εταιρειών του Αλέξανδρου Σαββίδη, ο ετήσιος τζίρος τα τελευταία 3 χρόνια ξεπερνάει τα 2 εκατομμύρια λέβα (περίπου 1 εκ. ευρώ). Τα έσοδα από υπηρεσίες που παρασχέθηκαν σε αλλοδαπούς πελάτες αποτελούν το 76-98% των συνολικών εσόδων. Εδρεύουν αυτοί οι αλλοδαποί πελάτες στη Βουλγαρία ή στην Ελλάδα; Καταβάλλονται οι φόροι στις δικαιοδοσίες όπου λαμβάνει χώρα η πραγματική και ουσιαστική οικονομική δραστηριότητα και η δημιουργία αξίας, όπως αναφέρεται και στο Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 26ης Μαρτίου 2019 σχετικά με το οικονομικό έγκλημα, τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή;
Σε όλη την Ευρώπη έχουν καταγραφεί πολλοί και διαφορετικοί τρόποι κατάχρησης των κανονισμών περί απόσπασης εργαζομένων. «Συνήθως, η κατάχρηση γίνεται από εργοδότες που έχουν σκοπό να αποφύγουν φόρους δηλώνοντας άλλες αποδοχές για τους εργαζομένους στη χώρα υποδοχής (πιο συχνά τις ελάχιστες που απαιτούνται), αλλά πληρώνοντας στην πραγματικότητα μισθούς και φόρους στη βάση των χαμηλότερων αποδοχών που δηλώνουν στην αποστέλλουσα χώρα. Επίσης, οι τοπικές αρχές συνήθως δεν μπορούν να ελέγξουν αν η δηλωμένη εργασία αντιστοιχεί στο πραγματικό πρόγραμμα εργασίας των αποσπασμένων εργαζομένων», σημειώνεται σε έκθεση του βουλγαρικού Κέντρου για τη μελέτη της Δημοκρατίας που δημοσιεύθηκε το 2018 στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Πλατφόρμας για την αδήλωτη εργασία.
Η επόμενη τουριστική σεζόν ξεκινά
Καθώς ο Αλέξανδρος Σαββίδης, η Irina Aslanov και οι πολυάριθμες εταιρείες τους προετοιμάζονται για την καλοκαιρινή σεζόν του 2020, εκατοντάδες νέοι από την Ευρώπη και Τρίτες Χώρες, γοητεύονται από τις περιγραφές και τις αγγελίες για καλοκαιρινή εργασία σε ξενοδοχεία στην Ελλάδα: οι υψηλότερες σε σχέση με τις χώρες τους απολαβές, οι ηλιόλουστες παραλίες και το ζεστό κλίμα, η δυνατότητα απόκτησης εργασιακής εμπειρίας, καλλιεργούν την προσδοκία για μια συναρπαστική και αξέχαστη εμπειρία. Θα βρεθούν να εργάζονται άραγε και φέτος σε δεκάδες ελληνικά ξενοδοχεία με όρους εντατικοποίησης, υποδηλωμένης εργασίας και πενιχρούς μισθούς;
Εν τω μεταξύ, ο Άνταμ, η Αγκνιέσκα, ο Βλαντ, η Τεοντόρα και άλλοι αποσπασμένοι εργαζόμενοι προσπαθούν να ξεχάσουν το καλοκαίρι του 2019. «Ήταν μια φυλακή χωρίς διέξοδο διαφυγής», λέει η Αγκνιέσκα, ενώ ο Άνταμ θυμάται, «συχνά δούλευα περισσότερες ώρες από αυτές που είχαν συμφωνηθεί. Δεν έτρωγα, έχασα πολύ βάρος και ήμουν εξουθενωμένος. Ένιωθα ότι ήμουν παγιδευμένος στον παράδεισο».
Σαντορίνη: το Ελντοράντο της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας
Από μακριά, οι επιβλητικοί βράχοι του νησιού, όπως διακρίνονται από τα πλοία που εισέρχονται αργά στην Καλντέρα, δεν αφήνουν να φανεί η χαοτική πομπή του πλήθους που στριμώχνεται στα σαντορινιά δρομάκια. Η κίνηση στο νησί που προκαλεί ο υπερτουρισμός θυμίζει περισσότερο κεντρικό Λονδίνο παρά ένα μικρό νησί του κυκλαδικού συμπλέγματος.
Η Σαντορίνη αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο δυνατά «χαρτιά» του ελληνικού τουρισμού. Παγκοσμίως αναγνωρίσιμη και πολυδιαφημισμένη, είναι ένας από τους δύο δημοφιλέστερους και ακριβότερους προορισμούς της Ελλάδας, με εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες κάθε καλοκαίρι. Το νησί κυριαρχεί στα πρωτοσέλιδα παγκοσμίως ως τουριστικό success story, προσελκύοντας επισκέπτες από την Ασία και την Ινδία, εκτός από τις παραδοσιακές ευρωπαϊκές και αμερικανικές τουριστικές αγορές.
Ωστόσο, υπάρχει ένα φαινόμενο που συχνά διαφεύγει του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ: Οι συνθήκες για τους εργαζόμενους είναι αντιστρόφως ανάλογες της πολυτέλειας που προσφέρεται στους πελάτες. Το πολυπληθές εργατικό δυναμικό που εξυπηρετεί τους εκατομμύρια επισκέπτες του νησιού έχει να αντιμετωπίσει από τη μία την εντατικοποίηση, και από την άλλη το πρόβλημα της έλλειψης στέγης, καθώς η Σαντορίνη αντιμετωπίζει μια οξεία κρίση στέγασης, με ακόμη και τους δασκάλους και τους γιατρούς του νησιού να κοιμούνται σε σκηνές, στα αυτοκίνητά τους ή ακόμα και σε υπνόσακους.
Η διαμονή όταν παρέχεται από τους εργοδότες φαίνεται πως μετατρέπεται συχνά σε εργαλείο εκφοβισμού των εργαζομένων που σε περίπτωση αντιδικίας κινδυνεύουν να μείνουν άστεγοι. Όπως λέει ο Δημήτρης Καμζέλας, αντιπρόεδρος του Συνδικάτου Επισιτισμού-Τουρισμού Θήρας, «όταν το δωμάτιο σου εξαρτάται από την επιχείρηση που δουλεύεις, δεν μιλάς καθόλου. Και αν το αφεντικό σου επιτεθεί προφορικά, δεν θα αντιδράσεις. Εάν το κάνεις, πρέπει να φύγεις από την επιχείρηση και ως εκ τούτου από το νησί».
Ωστόσο, τα καταλύματα των εργαζομένων όχι μόνο δεν είναι κατάλληλα για διαμονή, αλλά συχνά αποδεικνύονται και επικίνδυνα για την υγεία τους. Η Φωτεινή, πρώην εργαζόμενη σε ένα από τα μεγαλύτερα ξενοδοχεία της Σαντορίνης περιγράφει: «Δεν επιτρεπόταν ποτέ να κάτσεις ή να κάνεις διάλειμμα. Έμενα σε ένα μικρό δωμάτιο στο υπόγειο χωρίς παράθυρο και με σκασμένο ταβάνι. Το μπάνιο δεν είχε εξαερισμό. Δεν μας επιτρεπόταν να φτιάχνουμε καφέ, έπρεπε να πληρώσουμε ακόμη κι αυτό».
Ενδεικτική είναι η περιγραφή του Βαγγέλη, εργαζόμενου στο νησί που έπρεπε να εξασφαλίσει ο ίδιος τη διαμονή του: «Μένουμε 3-4 μαζί σε ένα δωμάτιο με τοίχους σκασμένους από την υγρασία. Αυτό που κάνουν είναι να παίρνουν ένα σπίτι, να το χωρίζουν στα 3 και να χρεώνουν 200 ευρώ το κεφάλι. Την πρώτη χρονιά που ήρθα μοιράστηκα με έναν άλλο εργαζόμενο ένα πολύ μικρό δωμάτιο και πληρώναμε 500 ευρώ. Δεν είχαμε ούτε τουαλέτα, δεν είχαμε τίποτα».
Πίσω από το success story
Εκτός από την υπόθεση της στέγασης που δεν είναι καθόλου αθώα, η Φωτεινή εξηγεί: «Έπρεπε να δουλεύω στη ρεσεψιόν, στον καθαρισμό δωματίων και να πλένω πιάτα στην κουζίνα, αν χρειαζόταν. Εργαζόμουν για 7 μέρες την εβδομάδα από 10-11 ώρες την ημέρα, χωρίς επιδόματα ή υπερωριακή αμοιβή. Ο μισθός ήταν 1.200 ευρώ, τα 854,16 ήταν στα βιβλία, τα υπόλοιπα ήταν μετρητά».
Το εντατικοποιημένο πρόγραμμα επιβαρύνει σοβαρά την ψυχική και σωματική υγεία των εργαζομένων του νησιού. Σύμφωνα με τον Αλκέτ Γιακίμ, μέλος του Συνδικάτου Επισιτισμού-Τουρισμού Θήρας, «όταν δουλεύεις έτσι, ακόμα και όταν ολοκληρώσεις τη βάρδια σου, δεν μπορείς ποτέ πραγματικά να ξεκουραστείς. Κάθεσαι μαζί με άλλους, αλλά δεν είσαι πραγματικά εκεί. Γίνεσαι ευερέθιστος». Όπως μας εμπιστεύτηκε, αν δεν αλλάξει η τρέχουσα τάση και οι παραβιάσεις των εργασιακών δικαιωμάτων συνεχιστούν αμείωτες, πιθανότατα θα γίνει ένας από τους πολλούς που δεν επιστρέφουν για να εργαστούν στο νησί.
Τόσο οι εργαζόμενοι όσο και οι υποδομές της Σαντορίνης αλλά και η ευρύτερη κοινότητα του νησιού έρχονται αντιμέτωποι με τον υπερτουρισμό, υπό τη σκιά μίας από τις μεγαλύτερες «ιστορίες επιτυχίας» της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας, μετρώντας ίσως αντίστροφα τη μέρα μιας δικής τους ηφαιστειακής έκρηξης.
Από τους Λίνα Καπετάνιου και Ελβίρα Κρίθαρη, Ιωάννα Λουλούδη, Ηλία Σταθάτο, μέλη του MIIR. Συνεισέφεραν στο ρεπορτάζ στη Βουλγαρία ο Stanimir Vaglenov και στη Ρουμανία η Timea Hont.
Η έρευνα δημοσιεύτηκε σε ειδικό ένθετο στην “Εφημερίδα των Συντακτών” το Σάββατο 14 Μαρτίου 2020. Μέρος της έρευνας δημοσιεύτηκε και στην εφημερίδα της Ρουμανίας “Libertatea”.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του iMEdD. Το iMEdD δεν ταυτίζεται απαραιτήτως με το περιεχόμενο του κειμένου.
Για τα γραφικά συνεργάστηκε ο Ευγένιος Καλοφωλιάς. Για την οπτικοποίηση του motion graphics video συνεργάστηκαν οι Αλεξία Μπαράκου (art direction, motion graphics) και Αλέξης Κουκιάς-Παντελής (sound design).
Εάν έχετε εργαστεί μέσω εργολαβικών εταιρειών στον τουρισμό ή άλλους κλάδους της οικονομίας και θέλετε να μοιραστείτε στοιχεία από αυτήν την εμπειρία, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας στο [email protected].
Υποστηρίξτε το MIIR
Η ερευνητική δημοσιογραφία χωρίς εξαρτήσεις ή διαφημίσεις χρειάζεται υλικούς πόρους και αρκετό χρόνο.
Βοηθήστε μας να συνεχίσουμε.
IBAN: GR08 0140 1040 1040 0200 2028 234 (Alpha Bank)
ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΤΕ ΜΑΣ
—
Η ερευνητική δημοσιογραφία χωρίς εξαρτήσεις ή διαφημίσεις χρειάζεται υλικούς πόρους και αρκετό χρόνο.
Βοηθήστε μας να συνεχίσουμε.
IBAN: GR1601401040104002330000513 (Alpha Bank)