Είναι Χριστούγεννα στη Βράτσα της Βουλγαρίας, εν μέσω της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Η Λίνα πρέπει να φορέσει το ροζ φόρεμα με τη δαντέλα που είναι ο φόβος κι ο τρόμος της. Η χρονιά δεν κάνει τη διαφορά: μιας και δεν υπάρχει άλλο, η Λίνα φοράει το ίδιο ροζ φόρεμα κάθε Χριστούγεννα στη Βράτσα.

Σε κάποιο γκέι μπαρ στο Γκάζι, χρόνια αργότερα, δεν είναι πια καθόλου αναγκασμένη να ικανοποιεί την επικρατούσα αντίληψη περί θηλυκότητας. Στην αυγή της πρώτης δεκαετίας της ενήλικης ζωής της κι ενώ η ελληνική οικονομία τραντάζεται, εκείνη -μια εποχική εργαζόμενη όπως τόσοι άλλοι- βγάζει όλο το βράδυ με ένα Gordon’s Space και «τρώει την πίστα με το κουτάλι». Με το σχεδόν ξυρισμένο, όμορφο κεφάλι της γνέφει καταφατικά στη μπαργούμαν που θέλει κάτι να της πει.

Δεν την φλερτάρει, αλλά δεν μπορεί παρά να έχει παρατηρήσει πόσο ωραίο κορίτσι είναι η Λίνα. Ίσως κιόλας ξέρει ότι έχει ανάγκη από καμιά αρπαχτή. Έτσι, της προτείνει να βγάλει μερικά εύκολα χρήματα δίνοντας τα ωάριά της.

Η Λίνα δεν το ακούει πρώτη φορά: στον κύκλο των λεσβιών φίλων η πρακτική μοιάζει να είναι αρκετά διαδεδομένη. Είναι είτε αυτό, είτε να γίνεις συνοδός πολυτελείας, της είχε πει κάποια που φαινόταν να ξέρει ορισμένα πράγματα για εναλλακτικές πηγές εισοδήματος.

Οι δωρήτριες ωαρίων στην Ελλάδα αποτελούν συχνά νέες γυναίκες σε οικονομική ανάγκη, που δελεάζονται από την προσφορά χρημάτων. Εικόνα: Sanja Pantic / BIRN

Θα δώσει ωάρια πρώτη φορά στα 23 της. Μέχρι τα 30 θα υποβληθεί 5 φορές σε ωοληψία, δωρίζοντας έναντι αμοιβής, την οποία ο νόμος, πολύ βολικά, ονομάζει αποζημίωση, έναν άγνωστο σε εκείνη αριθμό ωαρίων. «Δεν θυμίζει γέννα. Δεν αισθάνεσαι κάτι, πέρα από το ότι θα εκραγούν οι ωοθήκες σου», λέει στο BIRN.

H εμπειρία της Βιολέτας, επίσης δότριας, ήταν λίγο πιο σύνθετη. Μετά τον δεύτερο κύκλο δωρεάς, η κοιλιά της γέμισε με υγρό. Μία σπάνια και δυνητικά απειλητική για τη ζωή επιπλοκή, που οφείλεται στο σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών. «Το υγρό είχε φτάσει ως τους πνεύμονες. Δεν μπορούσα να αναπνεύσω, έπρεπε να είμαι όρθια για να κοιμηθώ κι έβηχα λες και κάπνιζα 10 πακέτα την ημέρα».

Τα ονόματα της Λίνας και της Βιολέτας δεν είναι πραγματικά. Και οι δύο μίλησαν στο BIRN υπό την προϋπόθεση ανωνυμίας. Τα κίνητρά τους για τη δωρεά ήταν αποκλειστικά οικονομικά, αψηφώντας τη νομική υποχρέωση του ορισμού της δωρεάς γενετικών κυττάρων ως «αλτρουϊστικής πράξης».

Τα ραντεβού τους με τη Μονάδα κανονίστηκαν από μία «ντίλερ», όπως οι ίδιες αποκαλούν τη μεσίτρια των ωαρίων τους. Η συμφωνία είναι πως η ντίλερ κρατάει προμήθεια 200 ευρώ από την αμοιβή κάθε δότριας, ενώ λαμβάνει το ίδιο ποσό από τις Μονάδες για κάθε κοπέλα που τους στέλνει.

Η χρήση αμοιβόμενων μεσαζόντων θέτει σε αμφισβήτηση το ακέραιο του εγχώριου κλάδου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Παρότι η νομοθεσία απαγορεύει ρητά τη μεσιτεία, φαίνεται πως είναι μια διαδεδομένη πρακτική: γέννημα μιας αγοράς όπου η ζήτηση για ξένα αυγά υπερβαίνει τη προσφορά.

Το ΒΙRN συνομίλησε με μία ντίλερ ωαρίων και  παρένθετων μητέρων, στο διαμέρισμά της, στα δυτικά προάστια της Αθήνας. Η συνάντηση βασίστηκε στην υπόθεση ότι η δημοσιογράφος ήταν υποψήφια δότρια. Η ντίλερ  της συστήθηκε ως «εκπρόσωπος γιατρών».

«Έχεις 500 ενεργά ωάρια σε όλη σου τη ζωή. Μέχρι τα 38 πόσα παιδιά θα κάνεις, εξήγησέ μου. Έστω ότι κάνεις 9 -τα υπόλοιπα ωάρια τα πετάς έτσι, ενώ μπορείς να τα δώσεις και να βοηθήσεις ανθρώπους», θα πει η ντίλερ στο BIRN.

Τέσσερις δεκαετίες μετά τη γέννηση του πρώτου μωρού μέσω εξωσωματικής, οι εξελίξεις στην επιστήμη της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής κάνουν την απόκτηση απογόνων δυνατή για εκατομμύρια ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα γονιμότητας.

Η εξωσωματική αρχίζει να εφαρμόζεται στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ενώ ταυτόχρονα σχεδόν, το 1987, γεννιέται και το πρώτο παιδί από δανεικό ωάριο. Η πρακτική ξεκίνησε με λιγότερη μυστικοπάθεια από όση τη χαρακτηρίζει σήμερα: στις απαρχές της μεθόδου, τα ωάρια μπορούσαν να προέλθουν από επώνυμες δότριες, όπως συγγενείς της μέλλουσας μητέρας.

Η συντηρητική Ορθόδοξη Εκκλησία είχε κι αυτή ένα μικρό ρόλο στη διαμόρφωση του πλαισίου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Στις αρχές του 2000 διαφωνεί με την ετερόλογη γονιμοποίηση (τη χρήση δανεικού γενετικού υλικού) και διαπραγματεύεται σθεναρά με το τότε υπουργείο Δικαιοσύνης κατά την προπαρασκευή του νόμου, αλλά τελικά συναινεί στην αναγκαιότητα των υπόλοιπων μεθόδων, υπό το πρίσμα του δημογραφικού ζητήματος.

Το 2005, ο νόμος για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ορίζει πλέον με σαφήνεια μία ευρεία γκάμα επιλογών. Πολλές από τις μεθόδους που εφαρμόζονται στην Ελλάδα και συμβάλλουν στο συγκριτικό της πλεονέκτημα, όπως η παρένθετη μητρότητα, η δωρεά ωαρίων και εμβρύων, ο προεμφυτευτικός έλεγχος, η πρόσβαση στην εξωσωματική γυναικών χωρίς σύντροφο, κ.α., είναι είτε απαγορευμένες αλλού, είτε απαγορευτικά ακριβές.

Αρχή, το ήμισυ του παντός

Στην αναδυόμενη, παγκόσμια αγορά αναπαραγωγικών τεχνολογιών, η χώρα πρωταγωνιστεί χάρη στην επιστημονική αριστεία των ειδικών, τον υπερσύγχρονο εξοπλισμό των Μονάδων, το χαμηλό, συγκριτικά με άλλες χώρες, κόστος και το φιλελεύθερο νομικό πλαίσιο. Στις καλογυαλισμένες διαφημιστικές μπροσούρες του διαδικτύου, μετατρέπεται σε μεσογειακό παράδεισο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπου θεραπείες και διακοπές συνδυάζονται σε ένα δελεαστικό τουριστικό πακέτο. Η τελευταία δεκαετία βρήκε την εθνική αγορά να ακολουθεί κατά πόδας τον Ευρωπαίο γίγαντα του κλάδου, την Ισπανία και να τερματίζει ανάμεσα στους επίλεκτους ευρωπαϊκούς προορισμούς, σημειώνοντας συνεχώς ανοδική πορεία.

Την ίδια περίοδο, οι κλινικές λειτουργούσαν χωρίς ουσιαστικό έλεγχο. Η Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ), ο αποκλειστικός εποπτικός φορέας των ομώνυμων διαδικασιών, που δημιουργήθηκε το 2006 με διευρυμένες αρμοδιότητες, υπήρξε διαχρονικά υποστελεχωμένος, ενώ από το 2008 έως το 2014 ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτος. Θα καταργηθεί αιφνιδίως τον Οκτώβριο του 2020, για να επανεκκινήσει τη λειτουργία του την περασμένη άνοιξη, με διαφορετική σύνθεση και νομική υπόσταση.

«Οι Μονάδες είναι καλά μαθημένες στην αναρχία», λέει η καθηγήτρια Νομικής, Κατερίνα Φουντεδάκη, αναπληρώτρια πρόεδρος της Αρχής από το 2018 έως το 2020. Η πρώτη θητεία επιστημόνων που στελέχωσαν την Αρχή λήγει το 2008, με την αίσθηση της ελλιπούς στήριξης από την πολιτεία. «Δεν υπήρχε καρέκλα να καθίσουμε. Συνεδριάζαμε μία στη βιβλιοθήκη του Υπουργείου Υγείας, μία στο ισόγειο, όπου μας βρίσκανε 5 καρέκλες για να καθίσουμε. Δεν υπήρχε γραμματεία, τα πρακτικά τα κρατούσαμε μόνοι μας», λέει στο ΒIRN ο καθηγητής Βασίλης Ταρλατζής, πρωτοπόρος της εξωσωματικής στην Ελλάδα και πρώτος αναπληρωτής πρόεδρος της Αρχής, από το 2006 έως το 2008 -οπότε και ο φορέας περιέρχεται σε απραγία. «Έκτοτε το τοπίο παρέμεινε στο χάος χωρίς κανέναν έλεγχο», επισημαίνει η Φουντεδάκη, για τα χρόνια που ακολούθησαν.

Αν και η Αρχή είναι ο μόνος αρμόδιος ρυθμιστής της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα, οι ευθύνες για την υποβάθμισή της αποδίδονται, από τους γνωρίζοντες, στο κράτος. «Πράγματα που δείχνουν έναν ερασιτεχνισμό εκ μέρους της πολιτείας», εξηγεί ο Βασίλης Ταρλατζής. «Γιατί εφόσον αντιλαμβάνεσαι ότι είναι σοβαρά (τα ζητήματα της υποβοηθούμενης) θα πρέπει να επενδύσεις και να τα κάνεις σωστά».

Το BIRN επικοινώνησε με την υπεύθυνη του γραφείου τύπου του υπουργείου Υγείας τηλεφωνικά και μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, 4 φορές σε ένα διάστημα 3 εβδομάδων πριν την δημοσίευση της έρευνας, ζητώντας την τοποθέτηση του υπουργείου για τον τρόπο λειτουργίας της Αρχής και του κλάδου της υποβοηθούμενης. Η απάντηση που δόθηκε ήταν πως δεν υπάρχει κανένας διαθέσιμος για να μιλήσει. Το BIRN, επίσης, επικοινώνησε με το νέο σχήμα που στελεχώνει την Εθνική Αρχή Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, 3 φορές μέσω τηλεφώνου και ηλ. ταχυδρομείου, κατά την ίδια περίοδο, ζητώντας σχολιασμό για τα ζητήματα που πραγματεύεται η έρευνα. Η απάντηση που δόθηκε ήταν ότι δεν είναι διαθέσιμος ο αρμόδιος για να απαντήσει.

To παζάρι των ωαρίων εξελίσσεται στο περιθώριο της βιομηχανίας γονιμότητας. Προκειμένου να εξυπηρετηθεί η ζήτηση, η αγορά προσφέρει σε γυναίκες χαμηλού εισοδήματος το οικονομικό κίνητρο για να συμμετάσχουν σε κάτι που υποτίθεται προσέρχονται εθελοντικά. Μεταναστευτικά κύματα θα διευρύνουν τη δεξαμενή των γυναικών που θα δεχτούν να δώσουν γενετικό υλικό με οικονομικό αντάλλαγμα, αλλά και η ίδια η νομοθεσία θα διευκολύνει τη συναλλαγή, ορίζοντας πως οι δότριες δεν υποχρεούνται να έχουν μόνιμη κατοικία στην Ελλάδα.

Ορισμένες Μονάδες συμπεριφέρονται στις γυναίκες που δωρίζουν ωάρια με τρόπο που συνορεύει με την εκμετάλλευση. Πολλοί έχουν χρησιμοποιήσει το υλικό των δοτριών, περισσότερες φορές απ’ ότι είναι θεμιτό για την δημόσια υγεία ή την κοινώς αντιληπτή ηθική. Ορισμένοι, παραλείπουν να διασφαλίσουν την καλή πληροφόρηση πριν λάβουν τη συγκατάθεση των γυναικών για τις παρεμβατικές διαδικασίες όχι αμελητέου ρίσκου, στις οποίες πρόκειται να τις υποβάλλουν. Άλλοι έχουν εφαρμόσει τις μεθόδους της υποβοηθούμενης χωρίς καμία καταγραφή που να επιτρέπει τη στοιχειώδη ιχνηλασιμότητα του υλικού και άλλοι έχουν εξασφαλίσει γενετικό υλικό με τη συμβολή του οργανωμένου εγκλήματος.

Έτσι, η Λίνα, η Βιολέτα αλλά και οι λήπτριες των ωαρίων τους δεν μπορούν να είναι σίγουρες ότι μετείχαν σε καθ’όλα νόμιμες και ηθικές δοσοληψίες.

Το BIRN φέρνει στο φως στοιχεία για τέτοιου είδους παραβάσεις από συγκεκριμένες κλινικές, χωρίς να μπορεί να εκτιμήσει με ακρίβεια πόσο διαδεδομένες είναι αυτές στο ευρύτερο πεδίο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Η ύπαρξη ευσυνείδητων επαγγελματιών στα κέντρα εξωσωματικής είναι μια ελάχιστη διασφάλιση σεβασμού των ορίων, που αποδεδειγμένα, όμως, δεν τηρείται από όλους. Πόσοι είναι όμως αυτοί παραμένει άγνωστο, όσο ο κλάδος λειτουργεί σε ένα κανονιστικό κενό, χωρίς κανέναν μηχανισμό παρακολούθησης των διαδικασιών. Ένα κεντρικά ελεγχόμενο μητρώο δοτών, το ελάχιστο προαπαιτούμενο για τον έλεγχο της ηθικής και κανονιστικής συμμόρφωσης δημιουργείται μόλις το 2019, παρότι προβλέπεται ήδη από τον νόμο του 2005.

Βασισμένη στις μαρτυρίες δοτριών, ληπτριών, υπαλλήλων σε κλινικές και ειδικών του κλάδου, η έρευνα περιγράφει πώς οι Μονάδες έγιναν θεματοφύλακες των κανόνων, λειτουργώντας χωρίς εποπτεία, συχνά στις παρυφές των ορίων της βιοηθικής. Εκεί όπου οι ηθικές νόρμες καταπατώνται στο κυνήγι του κέρδους και η εκμετάλλευση ευδοκιμεί ως οιονεί αλτρουισμός.

Πράξεις Αλτρουισμού

Η ντίλερ ανοίγει την μπαλκονόπορτα για να ανάψει τσιγάρο. Φωνή βαριά και βραχνή μιας πενηντάρας που γλυκαίνει τον τόνο και την αργκώ του δρόμου, όταν μιλάει για τα νεαρά κορίτσια που στρατολόγησε για λογαριασμό των Μονάδων. «Αγαπώ όλα μου τα κορίτσια. Όλα», λέει. Το σαλόνι της είναι ντυμένο με λεοπάρ υφάσματα και φτηνά μπιμπελό. Σε κάποιον τοίχο τοποθετημένες πολλές φωτογραφίες μωρών.

Οι ανιχνεύτριες πληρώνονται από κλινικές γονιμότητας για να καλύψουν τη ζήτηση για δωρήτριες ωαρίων. Εικόνα: Sanja Pantic / BIRN

Η γυναίκα εξηγεί πως οι Μονάδες έχουν την τάση να εκμεταλλεύονται τις δότριες, βάζοντάς τις να δίνουν ωάρια περισσότερες φορές από όσες θα ήταν ασφαλές. Όμως οι γυναίκες για τις οποίες διαμεσολαβεί εκείνη, δεν έχουν τίποτα να φοβηθούν, αφού, όπως εξηγεί, οι κλινικές εύχονται να μην έρθουν σε αντιπαράθεση μαζί της. «Οι γιατροί με φοβούνται γιατί ξέρουν ότι θα τους πάρω το δίπλωμα», λέει. «Έτσι και μία κοπέλα μου δεν είναι καλά, τους τσάκισα. 21 χρόνια στη νύχτα σας βλέπω σαν πρωινά. Εγώ θέλω τα κορίτσια μου να τα προσέχουνε, να φεύγουν υγιέστατα και να κάνουν παιδιά».

Οι δότριες των ελληνικών μονάδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής εντοπίζονται με διάφορους τρόπους. Ποινικές υποθέσεις που έχουν δει το φως της δημοσιότητας αποκαλύπτουν διακρατικά κυκλώματα εκμετάλλευσης γυναικών με σκοπό την εξαγωγή ωαρίων ή την παρένθετη μητρότητα. Ορισμένες παραπέμπονται στις κλινικές από τους γυναικολόγους τους. Στις μικρο-κοινότητες μεταναστριών, ιδίως από χώρες της ανατολικής Ευρώπης, η πρακτική γίνεται συχνά γνωστή από στόμα σε στόμα.

Χωρίς καμία ενημέρωση για πιθανές επιπλοκές στην υγεία τους, ορισμένες δότριες, ευάλωτες κοινωνικά και οικονομικά, αναγκάζονται, δέχονται ή ακόμα και επιζητούν να υποβληθούν στη διαδικασία της δωρεάς, επαναλαμβανόμενα και σε μικρά χρονικά διαστήματα.

«Ήρθε μία κοπέλα και μου λέει ‘μπορώ να δίνω κάθε μήνα’; Τους γιατρούς άμα τους αφήσεις θα σου κάνουν 15 φορές. Εγώ το απαγορεύω. Για το καλό σου, σου λέω έως 5 το ανώτερο. Αν θες παραπάνω μην έρθεις σε εμένα. Εγώ θέλω να κοιμάμαι με το κεφάλι μου ήσυχο», προειδοποιεί η ντίλερ.

Η Χριστίνα, υψηλόβαθμο στέλεχος μεγάλης μονάδας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, έχει στις αρμοδιότητές της και τη διαχείριση της δωρεάς. Ορισμένοι συνεργαζόμενοι με την κλινική γιατροί έχουν τον δικό τους κύκλο γυναικών -ή μεσολαβητών- κι έτσι η Χριστίνα δεν χρειάζεται να ψάξει η ίδια. «Οι περισσότερες κοπέλες που έρχονταν στο (όνομα κλινικής) είχαν δώσει τουλάχιστον 8 φορές. Καμία δεν ήταν αμόλυντη», λέει στο BIRN. Ελλείψει σχετικής νομοθετικής πρόβλεψης, η ίδια προτείνει ως μέγιστο αριθμό δωρεών τις 3, κυρίως επειδή σε τόσους κύκλους συνήθως καλύπτεται το όριο των παιδιών που επιτρέπει ο νόμος να γεννηθούν. Στις ΗΠΑ, οι επίσημες κατευθυντήριες ορίζουν τον μέγιστο αριθμό κύκλων σε 6.

«Είναι ένας γιατρός που έχει αξιοπρεπείς περιπτώσεις (δοτριών), κοπέλες της διπλανής πόρτας. Αυτόν τον γιατρό που κάνει αυτή τη δουλειά, επειδή κατά 50% είναι σκατοδουλειά και κατά 50% ιατρική δουλειά, τον πληρώνω περισσότερο από τους άλλους», εξηγεί η Χριστίνα. «Ενώ ένας άλλος έχει μόνο Γεωργιανές. Δεν το λέω ρατσιστικά, αλλά είναι κοπέλες θύματα μαστροπείας, οπότε δεν δέχομαι να πάρω από αυτόν».

Το πρόβλημα, για τη Χριστίνα, ξεκινάει από τη μεγάλη, πανευρωπαϊκή ζήτηση για ωάρια. Λέει πως το 90% των ξένων πελατών της, έρχονται στην Ελλάδα αποκλειστικά για ξένα κύτταρα. Όπως το αίμα, τα νεφρά και τα άλλα ανθρώπινα όργανα, τα ωάρια δεν προορίζονται για εμπορική χρήση. Στην πράξη όμως, τα λεφτά είναι ο μόνος λόγος που οι γυναίκες δέχονται να τα δώσουν, καθώς η «αποζημίωση» για βιολογική καταπόνηση και αποχή από την εργασία, ορίζεται κατά μέγιστο στα 1500 ευρώ.

Η «καλύτερη δυνατή περίπτωση», σύμφωνα με την Χριστίνα είναι οι Πολωνές. «Γονιμοποιητικά ήταν πολύ δυνατές, όπως και οι Ρουμάνες», λέει. Πλέον οι Πολωνές έχουν εκλείψει από την εγχώρια αγορά.

«Στη Ρουμανία δίνουν 3 κατοστάρικα (για τη δωρεά) και έρχονται οι Ρουμάνες και δίνουν Ελλάδα», παρατηρεί η ντίλερ περιγράφοντας την ανθρωπογεωγραφία της δωρεάς.

Πολωνές, Βουλγάρες, Γεωργιανές, εκτός από Ελληνίδες, φαίνεται πως αποτέλεσαν κατά καιρούς το σώμα των αόρατων δοτριών ωαρίων της Ελλάδας. Οι εύθραυστες οικονομίες των χωρών αυτών σε συνδυασμό με την ύπαρξη αποζημίωσης, οδηγούν, κατά τη Diane Tober, ιατρική ανθρωπολόγο και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο, άτομα χαμηλού εισοδήματος «να κάνουν πράγματα που δεν θα έκαναν υπό άλλες συνθήκες».

«Υπήρξε μεγάλη αύξηση στους δότες ωαρίων όταν άρχισε η κρίση στην Ισπανία και το ίδιο συμβαίνει τώρα με τον κορονοϊό», λέει στο ΒIRN η Tober, που έχει διεξάγει εκτεταμένη έρευνα για τη βιομηχανία γονιμότητας στην Ισπανία και τις ΗΠΑ. «Δεν φτάνουν για τίποτα τα 1000 ευρώ, όμως μοχθείς τόσο για το μεροκάματο που σου φαίνεται ο πιο εύκολος τρόπος να τα βγάλεις», λέει η Λίνα.

Αν και περιλαμβάνει καθημερινές ενέσεις, χάπια, εξετάσεις και χειρουργικές διαδικασίες, η δωρεά ωαρίων είναι ένας τρόπος για γρήγορα χρήματα χωρίς κόπο ή συνέπειες. Τουλάχιστον φαινομενικά. «Προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος, οι κλινικές προκαλούν μεγαλύτερη υπερδιέγερση στις γυναίκες, για να πάρουν περισσότερα αυγά», λέει η Tober. Όμως η ενημέρωση των δοτριών για ενδεχόμενους κινδύνους δεν περιλαμβάνεται στις τακτικές στρατολόγησής τους.

Η Λίνα και η Βιολέτα έχοντας μόνο αποσπασματικές γνώσεις για τις συνέπειες στην υγεία τους, συμφωνούν πλέον ότι το κόστος υποσκελίζει το όφελος. «Και τώρα έχω ανάγκη από λεφτά αλλά δεν θα το ξαναέκανα. Τη 2η φορά δεν πέρασα πολύ ωραία. Εκείνη την ημέρα είπα πως θα πεθάνω», λέει η Βιολέτα στο BIRN.

Αποτελέσματα Πολλαπλών Χρήσεων

Το σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών, που φαίνεται πως έπαθε η Βιολέτα, μπορεί να επέλθει μετά από χορήγηση μεγάλης ποσότητας ορμονών ή και μικρής, σε περιπτώσεις πολυκυστικών ωοθηκών -οι δότριες είναι κατά κανόνα νέες γυναίκες χωρίς προβλήματα γονιμότητας, επομένως διατρέχουν υψηλό κίνδυνο. «Στις δότριες κανείς δεν κάνει ήπια διέγερση. Ήπια διέγερση κάνεις σε μια γυναίκα που προσπαθεί με δικά της αυγά, που δεν θέλει να πάρει φάρμακα και δεν θες να την επιβαρύνεις», λέει η Χριστίνα.

Το ρίσκο για σοβαρές επιπλοκές στην υγεία των γυναικών που υποβάλλονται σε θεραπείες γονιμότητας είναι γενικά χαμηλό και καθώς η επιστημονική έρευνα προχωράει, γίνεται προοδευτικά χαμηλότερο. Οι ορμονοθεραπείες είναι ολοένα και πιο εκλεπτυσμένες και τα τροποποιημένα πρωτόκολλα που εφαρμόζονται μπορούν πλέον να εξατομικευτούν για κάθε ασθενή. Είναι, επιπλέον, μέσα στη ρουτίνα των εξετάσεων, ο έλεγχος των ωοθηκών για να αποφευχθεί ο κίνδυνος της υπερδιέγερσης. Παρόλο, όμως, που οι θεραπείες γονιμότητας γίνονται αδιαμφισβήτητα ολοένα και ασφαλέστερες, πολλές πτυχές της μακροχρόνιας επίδρασής τους παραμένουν άγνωστες.

«Υπάρχει η ανησυχία ότι κάθε φορά που μία δότρια υποβάλλεται σε έναν νέο κύκλο (δωρεάς), εκθέτει τον εαυτό της σε κίνδυνο» λέει η Diane Tober. «Χωρίς μακροχρόνιες μελέτες, κανείς δεν ξέρει σε ποιο βαθμό οι δότριες θα βιώσουν μακροχρόνιες επιπλοκές», ενώ δεν υπάρχει μόνο ο κίνδυνος της υπερδιέγερσης, αλλά «και αυτός της διόγκωσης και στρέψης ωοθηκών, που είναι εξίσου σοβαρός».

Προκύπτει, επίσης, το ερώτημα κατά πόσο η τεχνητή διέγερση με σκοπό την παραγωγή πολλών ωαρίων μπορεί να έχει, με τον χρόνο, επιπτώσεις στην ποιότητά τους, μειώνοντας τις πιθανότητες μιας δότριας να τεκνοποιήσει αργότερα στη ζωή της.

Η αβεβαιότητα για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις των μεθόδων αυτών στην υγεία των γυναικών και στην ποιότητα του γενετικού τους υλικού, ενισχύει το επιχείρημα για αυστηρότερη ρύθμιση και επιτήρηση της δωρεάς ωαρίων. Τα οφέλη της δωρεάς θα υπερτερούσαν του δυνητικού κόστους -συνεχίζει το επιχείρημα- εφόσον ξεκάθαρα όρια εφαρμόζονταν στις λεγόμενες «χρήσεις» της δότριας, πόσες φορές δηλαδή μπορεί μια γυναίκα να υποβληθεί σε δωρεά ωαρίων, καθώς και πόσα ωάρια μπορούν να συλλεχθούν από έναν κύκλο -γεγονός που έχει να κάνει (και) με τις δόσεις των ορμονών που χορηγούνται.

Στην κλινική που εργάζεται η Χριστίνα τα ωάρια μίας δότριας συνήθως μοιράζονται σε δύο λήπτριες, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα ο κανόνας. Το οικονομικό όφελος των κλινικών αυξάνει, όσο αυξάνεται ο αριθμός των πελατών που μπορούν να εξυπηρετηθούν από τα ωάρια μιας και μόνο γυναίκας.

«Οι δότριες που μας κάνουν χαρούμενους είναι αυτές πολυκυστικού τύπου γιατί θα πάρουν περισσότερα αυγά οι λήπτριες. Πολλά ωάρια βέβαια δεν σημαίνει πάντα και καλή ποιότητα. Υπάρχουν όμως δότριες πολυκυστικού τύπου με πολύ καλά ωάρια, που θα φτιάξουν καλά έμβρυα, οι γυναίκες θα φύγουν με δίδυμα και αυτή η δότρια είναι το αστέρι μας. Αυτή θα την βάλουν πιο πολλές φορές να δώσει», εξηγεί η Χριστίνα στο BIRN.

«Όμως, αν βάλεις μια δότρια να κάνει 5 διεγέρσεις τον χρόνο ενώ θα έπρεπε να κάνει 2, τα αυγά της ενδιάμεσα θα είναι κακά και δεν θα φτιάξουν καλά έμβρυα. Αν μετά τα μοιράσεις σε πολλές γυναίκες και κάθε μία πάρει από ένα μέτριο έμβρυο, θα έχει μικρή πιθανότητα εμφύτευσης», λέει, δείχνοντας παράλληλα τον τρόπο που οι κλινικές αυξάνουν το κέρδος τους, σε βάρος των συμφερόντων των ληπτών.

«Στις ιδανικές περιπτώσεις που ήταν πιο αγνά τα πράγματα, όταν έπαιρνες ωάρια από γυναίκες 20-30 ετών, είχες υψηλότερη πιθανότητα να φτιαχτούν έμβρυα με καλή δυναμική. Αυτό έχει χαλάσει. Παραμένουμε στη μικρή ηλικία, αλλά χαλάει το υλικό λόγω των επαναλαμβανόμενων προσπαθειών, της τοξικότητας της διαδικασίας, κι επειδή είναι συνήθως άτομα που κάνουν καταχρήσεις. Το βασικό είναι ότι γίνονται παραπάνω διεγέρσεις από όσες πρέπει», καταλήγει η Χριστίνα.

Περισσότερα ωάρια, περισσότερα μωρά λεφτά

Γυναίκες σε κλειστά διαδικτυακά φόρουμ εξωσωματικής ανταλλάσσουν εμπειρίες από τις κλινικές στις οποίες απευθύνονται για να γίνουν λήπτριες ωαρίων. Η τιμή της διαδικασίας με δανεικά ωάρια μπορεί να φτάσει τις 6500 χωρίς καμία εγγύηση ότι θα εξασφαλίσουν έστω δύο καλής ποιότητας έμβρυα. «Δεν υπάρχει καλό υλικό για όλους», παραδέχεται η Χριστίνα.

Κατά κανόνα, η κλινική που δουλεύει η Χριστίνα, διανέμει τα ωάρια που ανακτήθηκαν από έναν κύκλο δωρεάς μίας δότριας, μεταξύ δύο πελατών. Εντούτοις, υπάρχει ισχυρό οικονομικό κίνητρο για τη διανομή των ωαρίων από κάθε κύκλο δωρεάς μεταξύ όσο το δυνατόν, περισσότερων πελατών. Για κάθε κύκλο, η κλινική θα πληρώσει λίγο πολύ ένα σταθερό ποσό: το κόστος της εργασίας των γιατρών, τη τιμή των φαρμάκων και την «αποζημίωση» της δότριας που δεν υπερβαίνει τα 1.500 ευρώ, στην καλύτερη περίπτωση.

Η απουσία κεντρικού μητρώου καθιστά πολύ δύσκολο να υπάρξουν στοιχεία για το πόσα μωρά προήλθαν από κάθε δωρήτρια. Εικόνα: Sanja Pantic / BIRN

Ωστόσο, τα κέρδη της κλινικής ποικίλουν ανάλογα με τον αριθμό των πελατών που μπορεί να εξυπηρετήσει από κάθε κύκλο δωρεών. Ο αριθμός των πελατών που εξυπηρετεί συνδέεται με τον αριθμό των ωαρίων που συλλέγει: όσο περισσότερα ωάρια ανακτώνται από κάθε κύκλο, τόσο περισσότερα θα δοθούν. Αυτό ενθαρρύνει τις κλινικές να επιλέξουν ορμονικά σχήματα που κάνουν τις ωοθήκες να απελευθερώσουν μεγάλες ποσότητες ωαρίων. Οι κλινικές προσπαθούν να πάρουν περισσότερα αυγά, είπε στο BIRN, η Diane Tober του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, «επειδή περισσότερα αυγά αυξάνουν το κέρδος».

Κοινός ιατρικός τόπος σχετικά με τον αριθμό ωαρίων που απαιτούνται για την επίτευξη συνεχιζόμενης εγκυμοσύνης μέσω εξωσωματικής γονιμοποίησης, είναι μεταξύ 6 και 15. Ωστόσο, ακόμη και σε έναν πολύ καλά ρυθμιζόμενο τομέα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπως αυτόν του Ηνωμένου Βασιλείου, δεν είναι ασυνήθιστο για τις κλινικές να χορηγούν ορμονικά σχήματα που επιφέρουν πολύ υψηλότερο αριθμό ωαρίων.

Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν σε μια διάσκεψη της Ευρωπαϊκής Εταιρεία Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας (ESHRE) τον Ιούνιο, αποκάλυψαν ότι, κατά την περίοδο 2015-18, περίπου το «16% των κύκλων» στο Ηνωμένο Βασίλειο οδήγησε στην ανάκτηση 16 έως 49 ωαρίων. Από σχεδόν 60 γυναίκες είχαν συλλέξει «πάνω από 50 ωάρια» σε μία μόνο διαδικασία, αναφέρει σχετική μελέτη. Τα δεδομένα προέρχονταν από διαδικασίες στις οποίες συμμετείχαν γυναίκες που ήθελαν να συλλάβουν με το δικό τους γενετικό υλικό, και η περίσσεια ωαρίων προοριζόταν για κατάψυξη, παρά για δωρεά. Η μελέτη υποστηρίζει ότι αυτοί οι αριθμοί ήταν «πολύ υψηλοί» και ζητάει να επανεξεταστούν οι «πρακτικές ανάκτησης ωαρίων» για να ληφθούν υπόψη οι συναισθηματικές, οικονομικές και οι πιθανές επιπτώσεις στην υγεία.

Σε ορισμένες κλινικές της Ελλάδας η συμφωνία είναι θολή και οι πελάτες που έτσι κι αλλιώς δεν έχουν λόγο επί της διαδικασίας, αποτρέπονται από το να απαιτήσουν ένα μίνιμουμ καλού υλικού, ώστε να έχει νόημα η προσπάθεια, το ψυχολογικό και οικονομικό κόστος στο οποίο υποβάλλονται. Δότριες και μέλλοντες γονείς είναι αλληλοεξαρτώμενοι σε έναν δεσμό που δεν συνειδητοποιούν και οι τελευταίοι, ορισμένες φορές, ίσως αρνούνται κι ότι υπάρχει.

Η Χριστίνα κρύβει το όνομα του αποστολέα στο ηλεκτρονικό μήνυμα μιας λήπτριας που της ζητάει να ευχαριστήσει τη δότρια εκ μέρους της. Μας λέει ότι μόνο σε δύο περιπτώσεις, οι λήπτες έχουν δείξει να νοιάζονται. «Είναι πάρα πολύ πιεστικές οι λήπτριες, σε βαθμό που αμφιβάλλω για το ποσοστό που εκτιμά την κοπέλα που δίνει τα αυγά της», λέει και καταλήγει: «Είναι τόση η πίεση της ζήτησης που δεν το δικαιολογώ, αλλά καταλαβαίνω γιατί δεν τηρούνται ούτε τα προσχήματα από διάφορες κλινικές και ανακυκλώνονται τα ίδια άτομα».

Τον Σεπτέμβριο του 2019 οι ελληνικές αρχές σε συνεργασία με τη Europol, αποκάλυψαν ένα κύκλωμα trafficking που έμοιαζε συνηθισμένο, με μία όμως διαφορά: δεν εμπορευόταν μόνο ανθρώπους αλλά και τα ίδια τα πρωταρχικά υλικά της ζωής. Το κύκλωμα, με δραστηριότητες που απέφεραν κέρδος μισού εκατομμυρίου μέσα σε 3 χρόνια, ήταν πλήρως εναρμονισμένο με τις ανάγκες της ελληνικής αγοράς για την παραγωγή μωρών. Στη δικογραφία αναφέρεται η μεταφορά εγκύων γυναικών από τη Βουλγαρία με σκοπό τη παράνομη υιοθεσία, είτε η χρήση  γυναικών ως παρένθετες, αλλά και η στρατολόγηση 22 γυναικών με καταγωγή κυρίως από τη Βουλγαρία και τη Γεωργία για να δωρίσουν ωάρια σε ελληνικές Μονάδες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Σχεδόν 70 άτομα φέρεται να εμπλέκονται, ανάμεσά τους γιατροί, δικηγόροι, υπάλληλοι και εκπρόσωποι ιδιωτικών Μονάδων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Παρότι η υπόθεση παραμένει μία εκ των λίγων που έχουν δει το φως μέχρι σήμερα, είναι μάλλον απίθανο το κύκλωμα αυτό να είναι το μόνο που ανακάλυψε το παράθυρο κερδοφορίας που προσφέρει η ελληνική αγορά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Μπορεί να μην αποτελεί τη νόρμα, αλλά δείχνει τη ψυχρή λογική της αγοράς: όπου η ζήτηση για ένα προϊόν υπερβαίνει κατά πολύ τη νόμιμη προσφορά, η ελλιπώς ρυθμισμένη αγορά δημιουργεί ευκαιρίες για άτομα με κάποια εμπειρία στην παραβίαση του νόμου.

Η Λίνα πάντως, δεν έχει ιδέα πόσα ωάρια ανακτήθηκαν τελικά από το σώμα της σε πέντε κύκλους θεραπείας, ούτε πόσα από αυτά σχημάτισαν καλά έμβρυα και, τελικά, μωρά. Τη διαβεβαίωσαν μόνο ότι οι ωοθήκες της ήταν παραγωγικές.

Οι ειδικοί λένε ότι οι παραγωγικές ωοθήκες μπορεί να αποδώσουν κατά μέσο όρο 10 έως 40 ωάρια ανά κύκλο, ανάλογα με παράγοντες όπως η ορμονική θεραπεία και ο ίδιος ο οργανισμός της εκάστοτε δότριας. Εάν γονιμοποιήθηκαν κατά μέσο όρο 10 ωάρια από κάθε φορά δωρεάς, μια γενναιόδωρη εκτίμηση, η Λίνα θα μπορούσε να έχει σήμερα έως και 50 βιολογικά παιδιά – μια πιθανότητα που δεν είχε σκεφτεί ποτέ μέχρι τη συνομιλία της με το BIRN. «Το εννοείς πραγματικά αυτό;» ρωτάει μισοέκπληκτη. «Ωραία, τότε έκανα τέσσερις ποδοσφαιρικές ομάδες, μαζί με τους αναπληρωματικούς τους».

Το 11ο Μωρό

Η μεγάλη απαίτηση για ξένο υλικό και το οικονομικό όφελος σε συνδυασμό με την απουσία ελέγχου δημιουργούν ένα ιδανικό περιβάλλον παρανομίας.

Σύμφωνα με την ESHRE, δεν υπάρχουν «διεθνείς κανόνες» για το πόσες χρήσεις της δότριας επιτρέπονται. Κάθε χώρα θέτει τους δικούς της, -δήλωσε στο BIRN εκπρόσωπος του οργανισμού μέσω ηλ. αλληλογραφίας- με ορισμένες να περιορίζουν τι φορές που μία γυναίκα μπορεί να υποβληθεί στη διαδικασία της δωρεάς και άλλες «να ενδιαφέρονται μόνο για τον αριθμό των γεννημένων παιδιών».

Η ελληνική νομοθεσία δεν θέτει όρια στον αριθμό των κύκλων δωρεάς, ούτε στον αριθμό των ωαρίων από κάθε δότρια. Οι αποφάσεις αυτές εναποτίθενται στην ευχέρεια των Μονάδων. Ωστόσο, ορίζει ότι τα γεννημένα παιδιά από ωάρια μίας δότριας δεν μπορούν να υπερβαίνουν τα 10 –ένας αριθμός που τεκμηριώνεται σε συνάρτηση με τα πληθυσμιακά δεδομένα, αλλά μοιάζει κάπως αυθαίρετος λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές δημογραφικές συνθήκες σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας.

«Τελευταία στιγμή συνειδητοποιήσαμε ότι η δότρια έχει εξαντλήσει τον αριθμό των γεννημένων παιδιών. Πετάξαμε μερικές ντουζίνες αυγά στον κουβά. Έγινε χαμός, δεν μπορείς να διανοηθείς με εικόνα τι σημαίνει, ίσως αν ήσουν μπροστά θα έκλαιγες», λέει η Χριστίνα περιγράφοντας τις εξαγριωμένες αντιδράσεις γιατρών και ληπτών όταν μαθαίνουν πως το γενετικό υλικό το οποίο τους είχαν υποσχεθεί, δεν μπορεί να γίνει διαθέσιμο λόγω νομικού και ηθικού κωλύματος.

Η ελληνική βιομηχανία γονιμότητας έχει προσαρμοστεί στις απαιτήσεις μιας διεθνούς πελατειακής βάσης. Εικόνα: Sanja Pantic / BIRN

Καθώς η γέννηση άνω των 10 παιδιών απαγορεύεται, η αδιαμφισβήτητη ύπαρξη ευσυνείδητων επαγγελματιών στα κέντρα εξωσωματικής είναι μια ελάχιστη διασφάλιση σεβασμού των ορίων. Αλλά δεν είναι αρκετή για να εξασφαλίσει ότι το υλικό της δότριας θα σταματήσει να διαμοιράζεται.

«Αν η δότρια έχει πάει και αλλού, εμείς δεν το ξέρουμε. Και μπορεί να μην είναι καν καταγεγραμμένο κάπου, γιατί δεν κρατάνε όλοι αρχείο. Όχι απαραίτητα επειδή θέλουν να κρύψουν κάτι, αλλά επειδή δεν είχαν χρόνο, δεν ήταν οργανωμένοι, κ.τ.λ. Η αλήθεια είναι ότι είναι ταλαιπωρία να το κάνεις αυτό και επίσης πρέπει να τσακωθείς με πάρα πολλούς», παραδέχεται η Χριστίνα.

Όμως, ακόμα και αν οι Μονάδες ήθελαν, δεν μπορούν να γνωρίζουν πόσες φορές έχει μία γυναίκα δωρίσει γενετικό υλικό και πόσα παιδιά έχουν προκύψει από αυτό. Θεσμική ευθύνη για τη ρύθμιση αυτών των διαδικασιών και ειδικότερα για τη δημιουργία του μητρώου έχει η Αρχή.

«Το αρχείο δοτών άρχισε να λειτουργεί -όπως άρχισε-, τον Μάιο του 2019. Είναι αλήθεια και αυτό ήταν ένα πάρα πολύ μεγάλο πρόβλημα, ότι ενώ ο νόμος το προέβλεπε από το 2005, δεν είχε δημιουργηθεί ποτέ. Βέβαια, από το 2008 έως το 2014 έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχε κανένας έλεγχος, καμία Αρχή», λέει στο BIRN η Κατερίνα Φουντεδάκη, αναπληρώτρια πρόεδρος της Αρχής ως τον Οκτώβριο του 2020. «Πραγματικά συνέβησαν αυτά που λέτε: πάρα πολλές δότριες έδωσαν πάρα πολλά ωάρια ανεξέλεγκτα. Και μάλιστα σε σχετικά μικρές πληθυσμιακά περιοχές όπως είναι η κεντρική Μακεδονία, ο αριθμός των δοτριών δημιουργούσε σοβαρές υπόνοιες πλέον ότι θα υπάρχουν πάρα πολλά παιδιά με την ίδια μητέρα, με ότι συνεπάγεται αυτό για τον κίνδυνο αιμομιξίας».

Σύμφωνα με την καθηγήτρια, το μητρώο που δημιουργήθηκε έστω και αργοπορημένα, δεν ήταν πραγματικά αποτελεσματικό. «Όταν αναλάβαμε, βρήκαμε μία Σύμβαση για το μητρώο, η οποία μας δέσμευε, αλλά οι προδιαγραφές της δεν επέτρεπαν τη λειτουργία του όπως θα έπρεπε να είναι, για να ασκεί τον απαιτούμενο έλεγχο. Η Σύμβαση ήταν σαν να μην καταλάβαινε τι είναι το μητρώο δοτών και αυτό το λέω χωρίς καμία επιφύλαξη», λέει.

Ακόμα και αυτή η ελάχιστη εξέλιξη θα ανακοπεί και πάλι όταν η Αρχή θα διαλυθεί τον Οκτώβριο του 2020 και η νέα αυτοτελής διοικητική υπηρεσία που δημιουργείται θα αναλάβει αρκετούς μήνες αργότερα. Ως εκ τούτου, και μια σειρά άλλων διαδικασιών για τις οποίες υπεύθυνη είναι μόνο η Αρχή, όπως η έκδοση αδειών για προεμφυτευτική διάγνωση, καταστροφή γενετικού υλικού, επιστημονική έρευνα, αλλά και η ίδια η νομοθετική προσαρμογή,θα αφεθούν στο έλεός τους.

Πάντως, παρότι διαχρονικά ανεφάρμοστη, η πρόβλεψη καταγραφής των δωρεών για τον έλεγχο των γεννήσεων, δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη τη δυνητική επιθυμία της ίδιας της δότριας για τεκνοποίηση. Επειδή οι δότριες είναι κατά κανόνα νέες γυναίκες, είναι πιθανό να θελήσουν να δημιουργήσουν οικογένειες πολλά χρόνια μετά τη δωρεά. Η λογική απαγόρευση του 11ου μωρού για λόγους βιοηθικής, εγείρει ακόμα ένα ζήτημα, αυτό της διασφάλισης των συμφερόντων των δοτριών που δεν φαίνεται να λαμβάνονται υπόψη πουθενά σε αυτό το αχανές παζάρεμα της ανθρώπινης δημιουργίας.

Η Νέα Οικογένεια

Η ανωνυμία των δοτών γενετικού υλικού ήταν ως τώρα θέσφατο στον κλάδο της γονιμότητας, καθώς φαίνεται πως προτιμάται από τους δότες, αλλά και από τους γονείς. Ωστόσο, αυτό αλλάζει. Καθώς ήδη τα πρώτα παιδιά που γεννήθηκαν από δωρεά γενετικού υλικού διανύουν την 3^η δεκαετία της ζωής τους, ερωτήματα σχετικά με τα δικαιώματά τους και τους δεσμούς συγγένειας που αγνοούν, αυξάνουν το επίπεδο δυσκολίας στη συζήτηση περί βιοηθικής.

Πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι το δικαίωμα στη γενετική πληροφορία είναι αναφαίρετο, ιδίως δεδομένης της αξίας του στην κατανόηση των κληρονομικών συνθηκών που σχετίζονται με την υγεία.

Ως αποτέλεσμα, ορισμένες χώρες έχουν εισαγάγει διατάξεις για την μερική ή πλήρη απο-ανωνυμοποίηση των δωρητών όταν υπάρχει αμοιβαία συναίνεση ή επιτακτικός λόγος. Στην Ελλάδα, ωστόσο, η παρατεταμένη απουσία ρυθμιστικής εποπτείας και λειτουργικού μητρώου δωρητών σημαίνει ότι οποιαδήποτε κίνηση προς απο-ανωνυμοποίηση είναι πιθανό να αποδειχθεί δύσκολη και, σε ορισμένες περιπτώσεις, αδύνατη.

Η Ελένη Ρεθυμιωτάκη, καθηγήτρια Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην πρόεδρος της ελληνικής Επιτροπής Βιοηθικής, λέει ότι το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στην περίπτωση κλινικών που λόγω παύσης της αδειοδότησής τους, έπαψαν και να λειτουργούν. «Αυτά τα αρχεία έχουν χαθεί εντελώς», εξηγεί στην BIRN. «Είναι αδύνατο να μάθουμε από πού προέρχονται [αυτά τα παιδιά].»

Γνωρίζοντας η ίδια περιπτώσεις παιδιών που έχουν αναζητήσει ψυχολογική στήριξη λόγω της έλλειψης γενετικής πληροφορία, θα πει πως «δεν δέχεται εύκολα ένα παιδί το ‘ανυπάρκτου γονέα’. Οι περισσότεροι λένε ότι αν γίνουν επώνυμοι οι δότες θα μειωθεί ο αριθμός τους. Στη Σουηδία πάντως (που συνέβη αυτό) δεν έχει παρατηρηθεί μείωση. Αλλά κάθε κοινωνία έχει τη δική της πρόσληψη αυτών των θεμάτων», καταλήγει.

Στην άλλη πλευρά της ιστορίας, η Μαίρη που μεγαλώνει μόνη τα τρίδυμα παιδιά της έχει λόγους να μην απασχολείται από την αδιαφάνεια του συστήματος. Η οικογένειά της έρχεται, ίσως, από το μέλλον: τα παιδιά της έχουν γεννηθεί από την ίδια, με ωάρια και σπέρμα δοτών και αυτό η Μαίρη τους το λέει κάθε βράδυ, σαν παραμύθι.

«Εγώ βγήκα κερδισμένη. Στις γιορτές της μητέρας και του πατέρα σκέφτομαι τους δότες, όχι τους δικούς μου γονείς. Τα παιδιά μου είναι τόσο όμορφα και δεν το λέω επειδή είμαι η μάνα τους, γιατί ούτως ή άλλως από εμένα δεν μπορούν να πάρουν κάτι. Είναι τόσο όμορφα που όταν τα είδα πρώτη φορά είπα θέλω να τους γνωρίσω. Και να δω ποιος κάνει τόσο ωραία παιδιά. Έχω ό,τι πιο όμορφο υπάρχει στον πλανήτη. Τώρα, με κλέψανε, μου είπανε ψέματα; Δε γαμιέται», λέει.

Για τη Χριστίνα, οι μηχανισμοί αυτής της αγοράς δημιουργούν περισσότερα προβλήματα απ’ όσα  τελικά λύνουν. «Αν αύριο έπρεπε να σταματήσω τις δωρεές χάνοντας κομμάτι των εσόδων μου, θα το έκανα με τρομερή χαρά».

Το προοδευτικό ελληνικό νομικό πλαίσιο -σχεδόν διαμορφωμένο από μία laissez-faire αντίληψη στη λειτουργία της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, δεν περιέχει καμία πρόβλεψη για την τεκνοποίηση, μέσω της εξωσωματικής, των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Μία πληθυσμιακή ομάδα είναι επισήμως αποκλεισμένη από την υιοθεσία και την τεκνοποίηση -μία απαγόρευση διαμορφωμένη και από τη σθεναρή αντίσταση που προβάλλει για το θέμα η Εκκλησία.

Παρόλα αυτά, στην Ελλάδα όπως και αλλού, η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ανοίγει κρυφά τους δρόμους προς την γονεϊκότητα για τα ζευγάρια ίδιου σεξουαλικού προσανατολισμού. Ομόφυλες γυναίκες αποκτούν πρόσβαση στις υπηρεσίες γονιμότητας αν αποκρύψουν την σεξουαλικότητά τους και δηλώσουν, αντ’αυτού, «άνευ συντρόφου».

Η Λίνα ταλαιπωρείται ακόμα από οικονομικές έγνοιες. Πριν από χρόνια είχε και η ίδια την δυνατότητα να γίνει ντίλερ, αλιεύοντας δότριες από τον κοινωνικό της κύκλο, αλλά δεν της άρεσε η ιδέα. Πιστεύει ότι η βιομηχανία της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αναζητά δότριες με το δικό της προφίλ: εκείνες που είναι λιγότερο πιθανό να κάνουν οικογένεια λόγω σεξουαλικότητας, αλλά και γιατί δεν έχουν χρήματα.

Ενώ η εξωσωματική θα ήταν η μόνη επιλογή της Λίνας για τεκνοποίηση, δεν μπορεί να φανταστεί που θα βρει 5000 ευρώ για έναν κύκλο θεραπείας, χώρια το κόστος της ανατροφής του παιδιού. Επιπλέον, λέει πως, παρά την αναγνώριση του συμφώνου συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια, δεν υπάρχει νομική κάλυψη για τις υποχρεώσεις της συντρόφου της  σε περίπτωση χωρισμού, απέναντι σε ένα παιδί που θα είχε δηλωθεί ως μόνο δικό της.

«Φυσικά και σκέφτομαι ότι είμαι 30, έχω το πολύ άλλα 10 χρόνια περιθώριο για να κάνω παιδιά», λέει. «Έχω ανεξάντλητη αγάπη να δώσω, αλλά η αγάπη δεν ταΐζει, ούτε ντύνει». Καταλήγει πως πως ποτέ δεν θα πλήρωνε προκειμένου να κάνει παιδί. Και ούτε θα ήθελε να γνωρίσει εκείνα που κατάφεραν να γεννηθούν χάρη στην προσφορά της των κυττάρων της. «Αλλά θα ήθελα να γνώριζα τις μητέρες τους. Να ξέρω ότι είναι σε καλά χέρια».

Ο ελληνικός κλάδος γονιμότητας συνεχίζει να προσαρμόζεται στις ανάγκες της αγοράς, επεκτείνοντας το πελατολόγιό του. Πηγές κοντά στις κλινικές περιγράφουν μία αυξανόμενη απαίτηση για ωάρια μαύρων γυναικών, ειδικά τον προηγούμενο χρόνο. Ο αντίστοιχος πληθυσμός της Ελλάδας, όμως, δεν είναι πολύ μεγάλος. Έχοντας εξαντλήσει το δίκτυο των επαφών τους, ορισμένες κλινικές ήρθαν σε επαφή ακόμα και με αφρικανικές πρεσβείες, αναζητώντας βοήθεια προκειμένου να εξυπηρετήσουν τους πελάτες τους.

Κάποτε, η κλινική που η Λίνα δώρησε τα ωάριά της στάθηκε τυχερή. Τις ημέρες που ολοκληρώναμε την έρευνα, μία 19χρονη κοπέλα αφρικάνικης καταγωγής ολοκλήρωσε εκεί την ωοληψία της. Η δωρεά της απέφερε 60 ωάρια. Το γεγονός συζητήθηκε στους διαδρόμους της κλινικής όχι μόνο για τον εξωφρενικό αριθμό ωαρίων, αλλά και επειδή η κοπέλα δεν είχε πρότερες σεξουαλικές επαφές. Μία ιατρικώς υποβοηθούμενη άμωμος σύλληψη.

Εξαιτίας της ανεπάρκειας των μηχανισμών, δεν θα μάθουμε πόσα παιδιά θα γεννηθούν από το γενετικό υλικό της δότριας, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα υπάρξουν, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και αλλού.

Η μαύρη Μαντόνα των Αθηνών, χαμένη πίσω από το εξαιρετικά σύνθετο τοπίο της ελληνικής αγοράς γονιμότητας, σηματοδοτεί την έλευση νέων συνόρων στη ίδια της δημιουργία της ζωής, αλλά και την ανάγκη για την προστασία των δικαιωμάτων όλων εκείνων που συναντιούνται άθελά τους μέσα από τους διακλαδωμένους βιολογικούς δρόμους, που ανοίγουν ήδη για παραπάνω από 40 χρόνια οι αναπαραγωγικές τεχνολογίες.

H έρευνα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Fellowship for Journalistic Excellence, με την υποστήριξη του ERSTE Foundation, σε συνεργασία με το Balkan Investigative Reporting Network και την επιμέλεια του Neil Arun.