Ερευνα της ισπανικης δημοσιογραφικης ομάδας CIVIO για τις χώρες της ΕΕ.
Ρεπορτάζ: Ángela Bernardo, Maria Alvarez Del Vayo
Συνεντεύξεις: Olalla Tunas, Monica Georgescu
Οπτικοποίηση δεδομένων: Carmen Torrecillas
Επιμέλεια-μετάφραση στα ελληνικά: MIIR
- Δεν υπάρχουν ραντεβού για ασθενείς με θέματα ψυχικής υγείας κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19
- Η πανδημία του COVID-19 έχει παραλύσει τις δομές ψυχικής υγειονομικής περίθαλψης, η οποία ήταν ήδη αδύναμη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
- Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος της πανδημίας, το 75% των υπηρεσιών ψυχιατρικής πραγματοποιήθηκαν μέσω τηλεϊατρικής, αλλά το σύστημα δεν λειτουργεί απρόσκοπτα για όλους.
«Πριν από την πανδημία, υπήρχαν ήδη πολλοί άνθρωποι περιορισμένοι στο σπίτι τους, στον καναπέ τους, στο κρεβάτι τους, στο δωμάτιό τους και στο μυαλό τους»
Ο Aντρές Κόλαο, εκπρόσωπος τύπου ισπανικού φιλανθρωπικού ιδρύματος που σχετίζεται με την ψυχική υγεία, κοιτάζει μέσα από ένα παράθυρο | Μάρτα Μάρτιν Ερές
Ο Aντρές Κόλαο μιλά από τη δική του εμπειρία ως ασθενής που έχει δει την πανδημία COVID-19 να λαβώνει ένα ήδη αδύναμο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Είναι εκπρόσωπος της AFESA, μιας ισπανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης ατόμων με ψυχικές ασθένειες και των συγγενών τους. Για εκείνους που είχαν διαγνωστεί με διαταραχή πριν από την πανδημία -19, η κρίση τους άφησε μετέωρους.
Ο Jorge Daniel Castilla, ο οποίος υποβλήθηκε σε θεραπεία για ένα ψυχικό νόσημα, λέει: «Από τον Μάρτιο έχω κάνει κάποιες κλήσεις, η τελευταία ήταν τον Ιούνιο για να με ρωτήσουν πώς τα πάω. Η θεραπεία μου έχει παραμείνει στον αέρα. “
Η κρίση έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα δύσκολη για άτομα που αναζητούν ψυχιατρικές και ψυχολογικές υπηρεσίες. «Υπάρχουν ασθενείς που έχουν υποφέρει πολλά», λέει ο Κόλαο.
Ο ιός προκάλεσε τσουνάμι στην ψυχική υγεία. Κατά το πρώτο κύμα, το 93% των χωρών που επιθεωρήθηκαν από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) υπέστησαν παράλυση σε μία ή περισσότερες υπηρεσίες για ασθενείς με προβλήματα ψυχικής, νευρολογικής φύσης και κατάχρησης ουσιών. Σχεδόν το 40% των ευρωπαϊκών χωρών που συμμετείχαν ανέφεραν χειρότερες καταστάσεις: είχαν σταματήσει τρεις από τις τέσσερις υπηρεσίες υγείας. «Όσο πιο αυστηρό είναι το lockdown, τόσο πιο σοβαρός είναι ο αντίκτυπος», λέει ο Marcin Rodzinka, εκπρόσωπος της Mental Health Europe, ένα δίκτυο χρηστών και επαγγελματιών υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Αυτό συνέβη στην Ισπανία, για παράδειγμα, που έκλεισε τα εξωτερικά ιατρεία ασθενών ψυχικής υγείας.
Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις, τα άτομα που εισήχθησαν στο νοσοκομείο είχαν μια ακόμη πιο δραματική εμπειρία, σύμφωνα με την Montse Aguilera, ο οποίος εργάζεται για τα δικαιώματα των ανθρώπων που, όπως εκείνη, έχουν διαγνωστεί με ψυχικό νόσημα. Εκείνοι με σοβαρές ψυχικές διαταραχές είναι γενικά πιο απομονωμένοι και ευάλωτοι, έτσι ο περιορισμός και η κοινωνική απομόνωση μπορεί να έχουν σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο, λέει ο ψυχίατρος Armando D’Agostino του νοσοκομείου ASST Santi Paolo e Carlo στο Μιλάνο της Ιταλίας.
Η άνιση επίδραση της καραντίνας
Η παραμονή στο σπίτι δεν υπήρξε ιδιαίτερα δύσκολη για την Lurdes Lourenço, καθώς η διαταραχή της σχετίζεται με την έξοδο από αυτό. Η εμπειρία της δεν είναι μοναδική: πολλοί ασθενείς δεν ενοχλήθηκαν από τον περιορισμό. “Αρκετοί από αυτούς ήταν ήδη περιορισμένοι. Κάποιοι ασθενείς είδαν το άγχος τους να εξαφανίζεται εξαιτίας του περιορισμού”, λέει η ψυχίατρος Felice Iasevoli. Ώστόσο, άλλοι άνθρωποι, όπως εκείνοι που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού, βίωσαν έντονο άγχος εξαιτίας της απώλειας των καθημερινών τους συνηθειών και της αδυναμίας να πάνε σε εξειδικευμένα κέντρα αποκατάστασης.
«Έσπασε η καρδιά μου όταν ένας φίλος νοσηλεύτηκε και πέρασε από αυτόν τον διπλό περιορισμό, χωρίς επισκέπτες, χωρίς δυνατότητα να πάρει τηλέφωνο»
Η Montse Aguilera ποζάρει στα κεντρικά γραφεία του Associació per la Salut Mental del Baix Llobregat Nord, τη φιλανθρωπική οργάνωση όπου εργάζεται | Hugo Fernández Alcaraz
Διακοπτόμενη και εξ αποστάσεως ψυχιατρική φροντίδα
Η πανδημία του κορωνοϊού έχει μετασχηματίσει το σύστημα υγείας, συμπεριλαμβανομένων και των ψυχιατρικών υπηρεσιών και συνεχίζει να προκαλεί προβλήματα. “Ήδη από τον Ιούνιο και μετά, ο αριθμός των ραντεβού μειώθηκε σημαντικά”, λέει ο Felice Iasevoli, ψυχίατρος στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο Federico II της Νάπολη.
Επιπλέον των περικοπών στις διαθέσιμες ψυχιατρικές υπηρεσίες, πεσμένη ήταν και η ζήτηση ψυχιατρικής φροντίδας των ανθρώπων με ανάλογα προβλήματα.
“Η πτώση της ζήτησης οφείλεται στα περιοριστικά μέτρα (lockdown) και στον ανθρώπινο φόβο: δεν ήθελαν να προσέλθουν στο νοσοκομείο, ή δεν μπορούσαν λόγω των περιορισμών της μετακίνησης ή του lockdown”, λέει η Κροάτισσα ψυχίατρος Martina Rojnic, εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ψυχιατρικής Ένωσης.
Αυτή ήταν και η περίπτωση της Μαρίας, μίας γυναίκας από το Βουκουρέστι της Ρουμανίας, που προτιμά να μη δώσει το πραγματικό της όνομα, εξαιτίας του φόβου στιγματισμού. Όταν άρχισε ο κατ’ οίκον περιορισμός εκείνη συνέχισε τις συνεδρίες για τη θεραπεία της κατάθλιψης, μέσω υπολογιστή. Όταν ο θεραπευτής της, της συνέστησε να επιστρέψουν στα διά ζώσης ραντεβού επ’ευκαιρίας της μείωσης των κρουσμάτων το καλοκαίρι, η Μαρία λέει “ήμουν πολύ αγχωμένη ακόμα και τότε και φοβισμένη μήπως και βγαίνοντας έξω κολλήσω”. Με την έλευση του δεύτερου κύματος του κορωνοϊού, η Μαρία επέστρεψε στην online θεραπεία για να μειώσει τους κινδύνους της μετάδοσης.
“Είναι απαραίτητο να μπορεί να οργανωθεί συνεχόμενη θεραπεία, διότι όταν αυτή διακόπτεται σημαίνει ότι ένας μεγάλος αριθμός ασθενών υποτροπιάζει”, λέει η Rojnic.
Σε κάποια μέρη οι επιλογές ήταν τηλεφωνικές κλήσεις ή βιντεοκλήσεις. Σύμφωνα με εσωτερικά στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ψυχιατρικής Ένωσης, περισσότερο από 75% της ψυχιατρικής φροντίδας που παρέχεται από τους θεραπευτές ήταν ηλεκτρονική κατά το πρώτο κύμα του κορωνοϊού, παρόλο που υπήρχαν μεγάλες αλλαγές μεταξύ των χωρών.
“Είναι μερικές χώρες όπου η online παροχή ψυχιατρικής δεν είναι καθόλου συνηθισμένη”, λέει η Rojnic, έτσι οι υπηρεσίες διακόπηκαν εντελώς. Επιπλέον, “σε κάποιες άλλες χώρες όπως στα Βαλκάνια ή νοτιο-ανατολικές χώρες, η μεταστροφή σε online άγγιξε το 50%. Οι χώρες που το έχουν ήδη εφαρμόσει αυτό εδώ και 30 χρόνια, όπως είναι οι Σκανδιναβικές, κατάφεραν εύκολα να το γυρίσουν στην online θεραπεία σε αυτές τις συνθήκες”, λέει η Rojnic. Σύμφωνα με έρευνα του Παγκόσμιο Παρατηρητηρίου για την ηλεκτρονική Υγεία (Global Observatory for eHealth) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας το 2015, μόνο η Φινλανδία, η Ολλανδία και η Σουηδία είχαν λειτουργικά τηλε-ψυχιατρικά προγράμματα σε εθνικό επίπεδο.
Άλλες χώρες όπως η Ελλάδα και η Ισπανία είχαν ξεκινήσει πιλοτικά προγράμματα για απομακρυσμένη παροχή ψυχιατρικής φροντίδας, ενώ η Κροατία, η Ιταλία, η Λιθουανία είχαν λάβει πιο ανεπίσημες πρωτοβουλίες εκείνη την εποχή. “Οι ψηφιακές συνεδρίες δεν υπήρξαν ποτέ πραγματικά στο επίκεντρο των πολιτικών υγείας πριν την πανδημία” σημειώνει ο D’Agostino. Η κοινωνική απομόνωση τις μετέτρεψε από επιλογή ανάμεσα σε μία σειρά επιλογών, στη μόνη λύση για κάποιους ανθρώπους.
Παρότι οι συμπληρωματικές επαφές δια τηλεφώνου ή βίντεο-κλήσης βοηθούν, οι ειδικοί της ψυχικής υγείας κάνουν έκκληση για “συνεχιζόμενη υποστήριξη” των ανθρώπων που έχουν πιο σοβαρά προβλήματα. Για την ακρίβεια, το πρόβλημα υπήρχε πριν από την άφιξη της COVID-19: η έλλειψη πόρων περιόριζε την φροντίδα της ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2018, οι χώρες με του περισσότερους ψυχιάτρους ανά 100.000 κατοίκους είναι η Γερμανία (27,45 ψυχίατροι ανά 100.000 κατοίκους), η Ελλάδα (25,79) και η Ολλανδία (24,15). Η Πολωνία (9,23 ψυχίατροι ανά 100.000 κατοίκους), η Βουλγαρία (10,31) και η Ισπανία (10,93) είχαν τη χαμηλότερη αναλογία ψυχιάτρων αναλογικά με τον πληθυσμό τους.
Η απομακρυσμένη περίθαλψη δεν είναι πανάκεια
Τα βοηθήματα για την ψυχική υγεία ήταν ελάχιστα πριν από την πανδημία. Σήμερα η πρόσβαση είναι ακόμη πιο δύσκολη. Ενώ η απομακρυσμένη περίθαλψη έχει αναδειχθεί ως επιλογή, οι απόψεις των ασθενών για αυτήν διίστανται. Για κάποιους ανθρώπους οι συναντήσεις πρόσωπο με πρόσωπο είναι πολύ σημαντικές εξαιτίας της οπτικής επαφής και της εμπιστοσύνης που χτίζεται μεταξύ των παρόχων υγείας και των ανθρώπων που περιθάλπουν. “Αν δεν έχεις άλλη επιλογή, το κάνεις, αλλά δεν είναι το ίδιο”, λέει η Aguilera, ασθενής ψυχικής υγείας και ακτιβίστρια.
Άλλοι υποστηρίζουν ότι η απομακρυσμένη περίθαλψη είναι πιο βολική για εκείνους από ότι η συνεδρία δια ζώσης, λέει ο Jorge Daniel Castilla, ένας ασθενής που εργάζεται στην La Muralla, μια φιλανθρωπική οργάνωση που σχετίζεται με την ψυχική υγεία.
“Ανοίχτηκα περισσότερο, γιατί πρόσεξα ότι στο τηλέφωνο μπορούσες να ανοιχτείς πιο πολύ από ό,τι όταν έχεις τον επαγγελματία μπροστά σου”
Ο Jorge Daniel Castilla, στην Ταραγκόνα της Ισπανίας | Πηγή: Hugo Fernández Alcaraz
Για την ψυχολόγο Marta Poll, διευθύντρια της φιλανθρωπικής οργάνωσης Salut Mental Catalunya, εμπειρίες όπως αυτή του Castilla δείχνουν ότι η απομακρυσμένη φροντίδα μπορεί να βοηθήσει ανθρώπους με κινητικά προβλήματα ή εκείνους που δυσκολεύονται να χτίσουν σχέσεις εμπιστοσύνης σε κατ’ ιδίαν συναντήσεις. Ωστόσο, υπάρχουν όρια στην προσβασιμότητα που καθιστούν δύσκολη την παροχή φροντίδας σε κάποιους ασθενείς, ειδικά στους γηραιότερους ανθρώπους ή εκείνους που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία, είτε για οικονομικούς ή άλλους λόγους.
«Ορισμένοι ασθενείς δεν είχαν καμία επαφή, διότι δεν μπορούσαν ούτε να χειριστούν τις ψηφιακές συναντήσεις ούτε μπορούσαν να βγουν έξω, συνεπώς ένιωθαν άσχημα», εξηγεί ο ασθενής Jimmie Trevett, εκπρόσωπος του φιλανθρωπικού οργανισμού «Σουηδικός Συνδέσμος για την Κοινωνική και την Ψυχική Υγεία».
Ο Σουηδός ασθενής Jimmie Trevett | Riksförbundet för Social och Mental Hälsa, RSMH
Επαγγελματίες της υγείας αναφέρουν ότι τόσο οι ηχητικές κλήσεις όσο και οι βίντεο-κλήσεις μπορούν ναείναι επωφελείς για την παρακολούθηση ασθενών, οι οποίοι βρίσκονται ήδη σε θεραπεία. Ωστόσο, δενείναι πάντοτε αποτελεσματικές. «Μπορούν να αποβούν δύσκολες για τους νέους χρήστες, για τουςοποίους χρειάζεται η οικοδόμηση μιας θεραπευτικής “συμμαχίας”», λέει ο D’Agostino. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, οι οποίες δημοσιεύθηκαν τους τελευταίους μήνες, η εξ’ αποστάσεως εξέταση ασθενώνπαραμένει πιο περιορισμένη, αν και αρκετές χώρες έχουν επιλέξει την εξ’ αποστάσεως περίθαλψη κατάτη διάρκεια της πανδημίας.
Κάποια μέρη όπως π.χ. η Ουτρέχτη στην Ολλανδία, έχουν βρει πιο ευφάνταστες λύσεις για τιςυπηρεσίες ψυχικής υγείας. «Ακόμη και κατά τη διάρκεια του lockdown, εισήγαγαν την ιδέα του ‘coffee to go’. Δηλαδή επαγγελματίες ψυχικής υγείας θα συναντούσαν ασθενείς σε εξωτερικό χώρο και θαπαρείχαν συμβουλευτική θεραπεία κατά τη διάρκεια περιπάτου’’, αναφέρει η Rodzinka, εκπρόσωπος τουμεγαλύτερου ανεξάρτητου Ευρωπαικού Δικτύου Ψυχικής Υγείας (Mental Health Europe).
Μελλοντική Ανησυχία
Το πρόβλημα στον τομέα της ψυχικής υγείας δεν εντοπίζεται μόνο στην φροντίδα των ήδη διαγνωσθέντων ατόμων, αλλά και στον τρόπο αντιμετώπισης νέων περιστατικών.
«Οι συνέπειες της πανδημίας θα αποβούν ολέθριες για πολύ κόσμο, ο οποίος θα διαλυθεί, θα μείνει άνεργος και χωρίς ορίζοντα», λέει η Nel Zapico, συγγενής ατόμου με διαταραχή ψυχικής υγείας και Πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ψυχικής Υγείας της Ισπανίας (φιλανθρωπικός οργανισμός).
Πράγματι, ο Tedros Adhanom Ghebreyesus, Γενικός Διευθυντής του Π.Ο.Υ., έχει ήδη προειδοποιήσει για τον εν λόγω κίνδυνο. Μία μελέτη, η οποία αφορούσε στον ψυχικό αντίκτυπο της καραντίνας στις περασμένες πανδημίες όπως οι SARS, MERS και Ebola, έδειξε υψηλότερα επίπεδα αγχωδών διαταραχών σε άτομα τα οποία υφίστανται την καραντίνα. Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες υπάρχει περισσότερη ψυχική δυσφορία και ανησυχία λόγω της πανδημίας COVID-19.
Οι ειδικοί ψυχικής υγείας φοβούνται ένα νέο «κύμα» προβλημάτων ψυχικής υγείας. «Αναμένω τις αγχώδεις διαταραχές ως συνέπεια του άγχους και της έντασης που αντιμετωπίζει ο καθένας μας επί του παρόντος: καταθλιπτικές διαταραχές λόγω εγκλεισμού, οικογενειακών και οικονομικών απωλειών, τραυματικές διαταραχές ως συνέπεια σοβαρών αιφνίδιων καταστάσεων, όπως η νοσηλεία λόγω COVID- 19 ή όπως η νοσηλεία στενού συγγενικού προσώπου» λέει ο ψυχίατρις Iasevoli. Ο ίδιος προβλέπει επίσης την επανεμφάνιση της «διαταραχής χρήσης ουσιών και την επανεμφάνιση ψυχωσικών συμπτωμάτων σε πιο ευάλωτους πληθυσμούς». Η λίστα δεν εξαντλείται εκεί: «υψηλά ποσοστά διαταραχής στο μετά-τραυματικό στρες (PTSD) προβλέπονται επίσης σε επιζώντες του COVID-19 ή σε άτομα με παρατεταμένη νοσηλεία ή έλλειψη επαρκούς κατ’ οίκον βοήθειας», λέει ο D’Agostino.
Οι επαγγελματίες υγείας που εργάζονται στην πρώτη γραμμή, όπως το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, μπορούν επίσης να αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας. “Υπάρχει ένα υψηλότερο επίπεδο υπερκόπωσης και αργότερα μετατραυματικές αγχώδεις διαταραχές”, λέει ο Rojnic, εκπρόσωπος Τύπου της Ευρωπαικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Δεν πρόκειται απλά για μια πρόβλεψη. Προηγούμενες επιδημίες, όπως οι SARS και MERS, επηέασαν την ψυχική υγεία των επαγγελματιών υγείας. Μελέτες στις επιπτώσεις του πρώτου κύματος της COVID-19 σε χώρες όπως η Ισπανία, δείχνουν ότι η πλειοψηφία των εργαζομένων πρώτης γραμμής δεν δέχθηκαν την ψυχολογική και ψυχιατρική υποστήριξη που χρειάζονται.
Εκείνοι που έχασαν κάποιον αγαπημένο τους επίσης κουβαλούν τον πόνο που προκάλεσε το γεγονός ότι δεν μπόρεσαν φυσιολογικά να χωρίσουν ή να πουν αντίο, λέει ο ψυχίατρος Roberto Mezzina, που διηύθυνε ένα κέντρο ψυχικής υγείας στην Τεργέστη της Ιταλίας προτού συνταξιοδοτηθεί. Ο ίδιος προειδοποιεί: “Αυτός ο όγκος πένθους αιωρείται ακόμη στον αέρα, έχει προσωρινά ανασταλεί και ανά πάσα στιγμή μπορεί να πλήξει την κοινωνία”.
Μεθοδολογία
Τα δεδομένα που σχετίζονται με ψυχίατρους στην Ευρωπαϊκή Ένωση από αυτό το άρθρο είναι διαθέσιμα εδώ, ενώ πληροφορίες σχετικά με την τηλεψυχιατρική μπορούν να κατέβουν εδώ. Το Ηνωμένο Βασίλειο συμπεριλαμβάνεται καθώς οι πληροφορίες αφορούν σε δεδομένα που αποκτήθηκαν πριν από το Brexit.
Οι πληροφορίες για τη διαθεσιμότητα τηλεψυχιατρικών υπηρεσιών προέρχονται από μια παγκόσμια έρευνα που διεξήχθη το 2015 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Στην περίπτωση της Εσθονίας, η απομακρυσμένη ψυχιατρική είχε διεθνή και εθνική κάλυψη, ενώ στη Φινλανδία είχε εθνική και περιφερειακή κάλυψη. Σύμφωνα με στοιχεία του ΠΟΥ, στην Ισπανία η γεωγραφική ακτίνα της τηλεψυχιατρικής ήταν περιφερειακή, ενδιάμεση και τοπική, ενώ διεξήχθησαν πιλοτικά και καθιερωμένα προγράμματα. Στη Σουηδία η κάλυψη ήταν εθνική και ενδιάμεση, ενώ διεξήχθησαν επίσης πιλοτικά και καθιερωμένα προγράμματα. Δεν υπήρχαν διαθέσιμες πληροφορίες για την Αυστρία, την Ουγγαρία, την Ιρλανδία, τη Λετονία, το Λουξεμβούργο, τη Μάλτα, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία, τη Σλοβενία και τη Σλοβακία.
Τα δεδομένα για ψυχιάτρους κατά κεφαλή προέρχονται από τη Eurostat: στις περισσότερες περιπτώσεις τα στοιχεία προέρχονται από το 2018, παρότι στην Πολωνία, το Λουξεμβούργο και τη Σουηδία τα στοιχεία πηγάζουν από το 2017. Η Φινλανδία και η Σλοβακία δεν περιλαμβάνονται για αυτούς τους λόγους: στην πρώτη περίπτωση τα δεδομένα ήταν ξεπερασμένα, και στη δεύτερη περίπτωση, δεν υπήρχαν πληροφορίες στη Eurostat για τη Σλοβακία.
Τα δεδομένα για την διαταραχή των υπηρεσιών ψυχικής υγείας δημοσιεύτηκαν από τον ΠΟΥ και προέρχονται από έκθεση του 2020. Τέλος, τα δεδομένα για την ψυχιατρική φροντίδα στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος COVID-19 προέρχονται από μία εσωτερική έρευνα που διεξήγαγε η Ευρωπαϊκή Ψυχιατρική Εταιρεία, η οποία ακόμη δεν έχει δημοσιευτεί επίσημα.
