Ερευνα-Κείμενο: Κώστας Ζαφειρόπουλος, Νίκος Μορφονιός, Ιωάννα Λουλούδη (ΜΙΙR)

Ανάλυση-οπτικοποίηση δεδομένων: Κορίνα Πετρίδη

Εικονογράφηση: Λουίζα Καραγεωργίου

«Εχω 8 μήνες να πάρω το φάρμακο μου, δεν το βρίσκω πουθενά όπου και να έχω ψάξει, οποιον και να εχω ρωτήσει. Ήταν και παλαιότερα ένα σπάνιο φάρμακο, τώρα όμως πλέον έγινε ανύπαρκτο». Η 25χρονη Ελευθερία πάσχει από μια σπάνια πάθηση, μιας μορφής ραχίτιδα, που είναι μια μεταβολική πάθηση των οστών. «Μου ειχαν πει να το ψάξω σε μια αποθήκη στην Ομόνοια αλλα ούτε εκεί το βρήκα. Τα φαρμακεία μου λένε να κάνω υπομονή. Δεν υπάρχει κάτι για να το αντικαταστήσω. Είναι πολύ σοβαρό για μένα, έχω έντονους πόνους και καταπονείται όλο το σώμα μου» λέει η Ελευθερία στο MIIR.

Στην Ευρώπη περίπου 25 εκατομμύρια άτομα πάσχουν από κάποια σπάνια πάθηση. Τα φάρμακα που χρειάζονται ονομάζονται «ορφανά» καθώς συνήθως δεν «υιοθετούνται» από τα ερευνητικά προγράμματα της φαρμακοβιομηχανίας. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπως και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι ελλείψεις δεν αφορούν πλέον μόνο τις σπάνιες παθήσεις αλλά φάρμακα ευρείας χρήσης, όπως αντιβιοτικά, αναπνευστικά και καρδιαγγειακά.

Η ερευνητική ομάδα του MIIR μαζί με τις συνεργαζόμενες δημοσιογραφικές ομάδες του δικτύου EDJNET αναζήτησε στοιχεία και κατάφερε να δημιουργήσει μια-όσο το δυνατόν ομογενοποιημένη- βάση δεδομένων για τις ελλείψεις φαρμάκων στην Ευρώπη. Καταγράψαμε  22.107 διαφορετικές καταχωρήσεις μέσα σε μια πενταετία (2018-2023) σε ένα σύνολο 9 ευρωπαϊκών χωρών (Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία, Σλοβενία, Τσεχία, Ελλάδα, Ρουμανία, Αυστρία, Βέλγιο). Αποδείχθηκε στη συγκεκριμένη έρευνα πως η χώρα μας είναι από αυτές που δήλωσαν τις μικρότερες ελλείψεις σε απόλυτο αριθμό φαρμάκων στο διάστημα αυτό. Την ίδια ώρα όμως τα επισήμως διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν πως ακόμα και για αυτά τα λίγα- σε σχέση με την πραγματική εικόνα στα φαρμακεία της χώρας- η Ελλάδα έχει τη μεγαλύτερη διάμεση διάρκεια ως προς το χρονικό διάστημα που ένα φάρμακο δεν είναι διαθέσιμο.

Συμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, τα σκευάσματα για το νευρικό σύστημα είναι τα πρώτα σε ελλείψεις σε Γερμανία, Ισπανία, Σλοβενία, Αυστρία. Ωστόσο στην Ελλάδα πιο πολύ λείπουν τα φάρμακα  για καρδιαγγειακές παθήσεις και στη συνέχεια εκείνα του νευρικού συστήματος (αναισθητικά, ψυχότροπα,αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, αντιεπιληπτικά, αντιπαρκινσονικά, κα).

Στην τελευταία ανακοίνωση του ΕΟΦ για την επάρκεια φαρμάκων καταγράφονται 148 ελλείψεις. «Είναι πολύ περισσότερα, δηλώνουν λιγότερα. Δεν έχουν καθόλου καλό έλεγχο της αγοράς. Ενδεικτικά σας λέω ότι ο ΕΟΦ εξέδωσε μια ανακοίνωση τον Σεπτέμβριο του 2022 που υποστήριζε ότι από άποψη ελλείψεων ειμαστε σε καλύτερη εποχή από το 2019. Εμείς, ωστόσο,  εδώ και περισσότερο από ένα χρόνο καταγγείλαμε ότι έχουμε πολλές παραπάνω» αναφέρει στο ΜΙIR ο Ηλίας Γιαννόγλου, μέλος του ΔΣ του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής (ΦΣΑ). Σύμφωνα με τον σύλλογο είναι πάνω από 400 τα φάρμακα που βρίσκονταν μέχρι τα μέσα Μαρτίου σε έλλειψη.

«Ο ΕΟΦ δεν ξέρει του τι γίνεται ως προς τις ελλείψεις. Δε μπορεί να γνωρίζει την αγορά. Δεν γνωρίζει ποιες αποθήκες κάνουν εξαγωγές και ποιες όχι. Η φετινή χρονιά ήταν από τις χειρότερες, αν όχι η χειρότερη» προσθέτει ο πρόεδρος του ΦΣΑ, Κωνσταντίνος Λουράντος. Η συνέντευξη στο φαρμακείο του διακόπτεται από έναν πελάτη. Τον ακούμε να λεει:  «αυτό είναι σε έλλειψη, είχα 10 κουτιά, τα έδωσα όλα σήμερα, ίσως βρείτε κάπου, αν και νομίζω πολύ δύσκολα”. Γυρίζει σε μας: «Ορίστε ο άνθρωπος ψάχνει να βρει αντιβίωση για το παιδί του, Augmentin δεν υπάρχει. Εγώ είχα πάρει πολλά κουτιά, καμια 50αριά, τα μάζευα λες και το ήξερα, τώρα δεν έχω κανένα.  Δηλαδή αν δεν έχω εγώ που είχα τόσα πολλά, ποιος θα έχει;» αναρωτιέται ο Λουράντος. Δεδομένες θεωρεί τις υποκαταγραφές και η Διευθύνουσα Σύμβουλος των ελληνικών Φαρμακοβιομηχανιών Uni-Pharma & InterMed και γενική γραμματέας του ΔΣ του ΣΕΒ, Ιουλία Τσέτη που υπογραμμίζει στο MIIR το χαρακτηριστικό παράδειγμα της «παρακεταμόλης, η έλλειψη της οποίας φέτος, δεν είχε κοινοποιηθεί επίσημα στον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι πολλές πολυεθνικές εταιρείες δεν ενημερώνουν τον ΕΟΦ, προτιμώντας να πληρώνουν τα σχετικά επιβαλλόμενα πρόστιμα. Ο ΕΟΦ δυστυχώς δεν λειτουργεί προληπτικά στη χώρα μας και με γνώμονα το συμφέρον της δημόσιας υγείας, παρά μόνο όταν φωνάξει ο ιδιωτικός τομέας. Και ο ιδιωτικός τομέας δυστυχώς, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, λειτουργεί με βάση το ίδιον συμφέρον».

Επικοινωνήσαμε με τον πρόεδρο του ΕΟΦ, Δ. Φιλίππου και στείλαμε επανειλημμένως γραπτά τα ερωτήματά μας στον οργανισμό χωρίς να υπάρξει απάντηση μέχρι τη δημοσίευση του παρόντος. 

Το ελληνικό «παράδοξο»

Η παραγωγή και διάθεση των φαρμακευτικών προϊόντων είναι ένας από τους πιο δυναμικούς κλάδους της ελληνικής βιομηχανίας. Βάσει της τελευταίας έρευνας του ΙΟΒΕ για λογαριασμό του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος (ΣΦΕΕ), το 2020 οι πωλήσεις φαρμάκων σε φαρμακεία και φαρμακαποθήκες διαμορφώθηκαν στα €4,6 δισεκ., αυξημένες κατά 3,7% σε σχέση με το 2019, ενώ οι πωλήσεις στα νοσοκομεία και τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ διαμορφώθηκαν στα €2,4 δισεκ. αυξημένες κατά 5,0%.  

Οι πωλήσεις φαρμάκων έχουν αυξηθεί κατά 80% την τελευταία πενταετία, με αυτές να αγγίζουν τα 3 δισ. ευρώ το 2021. Σύμφωνα με την έρευνα Prodcom (Eurostat), η παραγωγή φαρμάκου στην Ελλάδα σε αξία (ex-factory) προσέγγισε το €1,7 δισεκ. το 2020, αυξημένη κατά €287 εκατ. σε σύγκριση με το 2019, ενώ σε σύγκριση με το μέσο όρο της περιόδου 2010-2017 είναι ενισχυμένη κατά 82%. Επιπλέον οι εξαγωγές φαρμάκου το 2020 σημείωσαν αύξηση κατά 48,3% σε σχέση με το 2019. 

Αν όμως όλοι αυτοί οι δείκτες είναι θετικοί, γιατί λείπουν τόσα φάρμακα; 

«Οι αιτίες είναι δύο: η μία είναι η μειωμένη εισαγωγή προϊόντων από κάποιες πολυεθνικες καθώς προφανώς δεν τους ενδιαφέρει η Ελλάδα σαν αγορά. Εμείς με έναν έλεγχο που κάναμε την τελευταία τριετία, διαπιστώσαμε ότι πολλές πολυεθνικές εισήγαγαν μικρότερες ποσότητες σε ορισμένα προϊόντα» λέει στο MIIR η γενική γραμματέας του Πανελληνίου Συλλόγου Φαρμακαποθηκαρίων, Ειρήνη Μαρκάκη. «Ο δεύτερος λόγος που είναι πολύ σημαντικός, είναι η παράνομη εξαγωγη –προσέξτε γιατί υπάρχει και η νόμιμη- η παράνομη εξαγωγή που γίνεται από ορισμένους σε συνεργασία με φαρμακεία και κάποιους επιτήδειους  που τα μαζεύουν» προσθέτει η ίδια. 

Από την ανάλυση των στοιχείων της έρευνας του MIIR προκύπτει οι αιτίες των ελλείψεων που έχει ανακοινώσεων ο ΕΟΦ το 2022 οφείλονται κατά 45,3% σε κατασκευαστικά προβλήματα ή προβλήματα ποιότητας του προϊόντος, κατά 33,7% σε καθυστερήσεις της εφοδιαστικής αλυσίδας και κατά 14% στην αυξημένη ζήτηση.

Οι «Μαϊμού»-χονδρέμποροι και οι «σκούπες» 

Οι φαρμακαποθήκες αυτές συνήθως αγοράζουν μετρητοίς σκευάσματα από τα φαρμακεία που μετέχουν στο «κόλπο» και στη συνέχεια τα εξάγουν σε άλλες χώρες. Σύμφωνα με την Μαρκάκη το πρόβλημα δημιουργήθηκε επί Μνημονίων εξαιτίας της εργαλειοθήκης του ΟΟΣΑ που επέτρεψε τη δημιουργία τέτοιων μαϊμού-φαρμακαποθηκών.  «Δημιουργούν μια ΙΚΕ, παίρνουν μια έγκριση από τον ΕΟΦ-γιατί βάζουν πχ ένα ψυγείο μέσα- αλλά χωρίς να έχουν υψηλό απόθεμα φαρμάκων και χωρίς να έχουν μεγάλους χώρους, ενώ μια φαρμακαποθήκη στο χονδρεμπόριο απαιτεί πολύ μεγάλους χώρους. Και τι πάνε και κάνουν; Πάνε και μαζεύουν φάρμακα από τα φαρμακεία (σ.σ. στην αγορά το λένε αυτό «πέρασε σκούπα») και μετά τα εξάγουν, τα πουλάει ο ένας στον άλλο, τα καθαρίζουν, τα πουλάνε σε μεγάλες φαρμακαποθήκες που κάνουν εξαγωγές στο τέλος. Ή τα βγάζουν μαύρα εκτός Ελλάδας. Εκεί γίνεται πολύ μεγάλη ζημιά και στο ελληνικό Δημόσιο και στη δημόσια υγεία του όποιου Κράτους θα καταλήξουν, διότι δεν ξερουμε με ποιους όρους μεταφέρονται τα φάρμακα». 

Μέσα στο χειμώνα ο ΕΟΦ επέβαλε προσωρινό λουκέτο σε 3 φαρμακαποθήκες που αρνήθηκαν τους ελέγχους. Όμως κι αυτό θεωρείται απολύτως ανεπαρκές. «Πριν από λίγο διάστημα, ο υπουργός Υγείας κ. Θ.Πλεύρης έβγαλε ανακοίνωση για μια φαρμακαποθήκη στην Αργυροπούλη που κλείνει γιατί αρνήθηκε τον έλεγχο. Αυτό δεν επαρκεί, όμως, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι συχνά εταιρείες μπορούν και ξανανοίγουν, απλά με άλλη επωνυμία», αναφέρει ο Ηλίας Γιαννόγλου του ΦΣΑ. Πράγματι όσοι «πιάνονται στα πράσα» ανοίγουν πολύ γρήγορα νέα αποθήκη «δεύτερης ευκαιρίας» με άλλη ονομασία, καταβάλλοντας ένα χαμηλό παράβολο.

Εκτός πάντως από τις παράνομες εξαγωγές, φαρμακοβιομήχανοι, έμποροι και φαρμακοποιοί συμφωνούν πως η χαμηλή τιμή του φαρμάκου στην Ελλάδα είναι μέρος του προβλήματος.  

Σημειώνεται πως μόλις το 34% των φαρμάκων που καταναλώνεται στη χώρα παράγεται σε εγχώρια εργοστάσια. Όπως εξηγεί ο Ηλίας Γιαννόγλου, «οι ελληνικές φαρμακοβιομηχανίες παράγουν κυρίως γενόσημα. Αυτά που εξάγονται είναι τα πρωτότυπα. Είναι των πολυεθνικών τα οποία εισάγονται και επανεξάγονται. Για παράδειγμα, η ινσουλίνη μιας εταιρείας έρχεται από τη Δανία και η εταιρεία εισάγει 300 κομμάτια και τα διοχετεύει στην ελληνική αγορά. Ωστόσο, ένα εισαγόμενο  φάρμακο πωλειται απο την φαρμακαποθηκη με πολλαπλασιο κερδος στο εξωτερικο,απο το να διατεθεί εντός της χωρας».

Από την άλλη πλευρά η ισχυρή στην Ελλάδα φαρμακοβιομηχανία -στο απυρόβλητο συνήθως του Τύπου λόγω της υψηλής διαφημιστικής δαπάνης- έχει και αυτή μερίδιο της ευθύνης. Παρά την ανεπάρκεια ελέγχων από τον ΕΟΦ στις φαρμακαποθήκες, οι φαρμακευτικές εταιρείες συχνά δεν γνωστοποιούν σε πραγματικό χρόνο τις ποσότητες των φαρμάκων τις οποίες διανέμουν ανα φαρμακαποθήκη. Δεν γνωστοποιείται από κάποιες εταιρείες ούτε το χρονικό διάστημα της πραγματικής έλλειψης που αποτελεί κρίσιμη πληροφορία την οποία χρειάζονται οι νόμιμες φαρμακαποθήκες, τα φαρμακεία και σίγουρα οι ασθενείς. Επιπλέον σύμφωνα με τον πρόεδρο του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου Απόστολο Βαλτά, «δημιουργούνται με ευθύνη εταιρειών, τεχνητές ελλείψεις σε κρίσιμες χρονικές περιόδους ως διαπραγματευτικό μέσο πίεσης στην επιτροπή τιμών, προκειμένου να επιτύχουν καλύτερη διατίμηση». 

Βάσει του νομοθετικού πλαισίου, οι φαρμακευτικές εταιρείες οφείλουν να έχουν απόθεμα 3 μηνών (συν 25% για αλλοδαπούς και τουρίστες) και τυχόν ελλείψεις πρέπει να δηλώνονται 3 μήνες νωρίτερα. «Καμία εταιρεία δεν το κάνει. Και ουδέποτε έχουν ελεγχθεί ή έχει μπει ένα πρόστιμο για αυτά στις εταιρείες. Μη δουλευόμαστε. Πάντα η φαρμακοβιομηχανία έχει μια τεράστια δύναμη προς κάθε κυβέρνηση και έχει πολύ χρήμα να το ρίξει στην αγορά με τρόπο άμεσο ή έμμεσο» λέει στο ΜΙΙR η Ειρήνη Μαρκάκη.
 Το γαϊτανάκι των ευθυνών με τους παράγοντες του φαρμακευτικού κλάδου να πετάει ο ένας το μπαλάκι στον άλλον για τις ελλείψεις μπορεί να συνεχίζεται στο διηνεκές. Την ίδια στιγμή, όμως, οι άνθρωποι που χρειάζονται τα φάρμακά τους κινδυνεύουν.

Η Ελευθερία δεν ειχε καταφέρει να βρει το φάρμακό της μέχρι τη δημοσίευση της έρευνας. Ως υποκατάστατο απαίρνει ένα άλλο φάρμακο που δεν την καλύπτει πλήρως για την πάθηση ενώ κατόπιν συμβουλής του ενδοκρινολόγου της έχει προσαρμόσει τη διατροφή της για να καλύψει τις ουσίες που της λείπουν.

Λιγότερα λεφτά στην υγεία 

Η συνολική χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας στην Ελλάδα υποχώρησε κατά 25,9% την περίοδο 2010-2020, ενώ στην ΕΕ αυξήθηκε κατά 20,7% το ίδιο διάστημα (πηγή: ΙΟΒΕ, ΣΦΕΕ, Η φαρμακευτική αγορά στην Ελλάδα: Γεγονότα & στοιχεία 2021). Η δημόσια εξωνοσοκομειακή φαρμακευτική δαπάνη υπέστη σημαντική μείωση κατά 60,8% την περίοδο 2009-2021. 

Η πτώση της χρηματοδότησης για δαπάνες υγείας στην Ελλάδα βρίσκεται σε αντίθετη πορεία από το σύνολο της ΕΕ αλλά και από το υποσύνολο των νοτίων χωρών της Μεσογείου. 

«Στοκάρουν»

H κυβερνηση αδυνατώντας ή μη θέλοντας να ελέγξει την κατάσταση, πετάει συχνά το μπαλάκι των ευθυνών άλλοτε στους γιατρούς, άλλοτε στους πολίτες. Ενδεικτική ήταν η δήλωση του υπουργού Υγείας, Θάνου Πλεύρη στις αρχές του χρόνου: «κάποιοι γονείς αγοράζουν περισσότερα μη συνταγογραφούμενα φάρμακα και οι γιατροί κάποιες φορές μπορεί να συνταγογραφούν αντιβιώσεις παραπάνω με σκοπό να “στοκάρουν” οι γονείς λόγω φόβου έλλειψης». Ακολούθησαν οργισμένες αντιδράσεις της αντιπολίτευσης και φαρμακευτικών συλλόγων.  

Μπορεί πράγματι στην Ελλάδα τα φάρμακα να είναι πιο φτηνά σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (αν και πρέπει να ληφθεί υπόψη η διαρκής μείωση της αγοραστικής δύναμης) , μπορεί η ΕΕ πράγματι να χρειάζεται άμεσα μια τολμηρή πολιτική με επίκεντρο τον ασθενή βασισμένη στις ανάγκες της δημόσιας υγείας με επιστροφη της παραγωγής στην επικράτειά της, όμως είναι αρμοδιότητα της ελληνικής Πολιτείας και της κυβέρνησης να διασφαλίσει διαφάνεια στα δεδομένα των ελλείψεων και λογοδοσία σε όλη την αλυσίδας της φαρμακευτικής βιομηχανίας. Πριν κορυφωθούν οι ελλείψεις και πριν κατηγορηθούν οι γονείς για…στοκάρισμα προηγούνται πολλές ενέργειες που θα έπρεπε να έχουν γίνει: μέτρα πρόληψης, διαφανής πληροφόρηση με εναρμονισμένα και λεπτομερή κριτήρια αναφοράς, επιβολη αποτρεπτικών κυρώσεων σε φαρμακευτικές εταιρείες και εμπόρους και απαγόρευση των παράλληλων εξαγωγών εγκαίρως και για όσο χρόνο χρειάζεται. Στο ερώτημα γιατί το μέτρο αυτό επιβάλλεται σχεδόν πάντα κατόπιν εορτής η απάντηση είναι μάλλον πως καμία κυβέρνηση δεν θέλει να μειώσει το δείκτη των εξαγωγών, οι οποίες προσθέτουν τζίρο στο ΑΕΠ της χώρας. 

Όσο για τους ασθενείς, αυτοί ειδικά αν δεν εμπιστεύονται τα γενόσημα ή αν δεν υπάρχουν καθόλου τα φάρμακα που τους έχουν συνταγογραφήσει, ως συνήθως καλούνται να πληρώσουν την νύφη κάνοντας αλχημείες και προσευχές.

Διαβάστε το πρώτο μέρος της έρευνας: (Γιατί) Η Ευρώπη ξεμένει από φάρμακα.