Έρευνα-κείμενο: Ιωάννα Λουλούδη, Νίκος Μορφονιός, Κώστας Ζαφειρόπουλος (MIIR)

Ανάλυση & Οπτικοποίηση δεδομένων:  Θανάσης Τρομπούκης (iMΕdDLab)

Οπτικοποίηση δεδομένων: Κορίνα Πετρίδη 

Εικονογράφηση: Λουίζα Καραγεωργίου 

«Είναι πολύ άσχημο συναίσθημα, δεν το έχω ξεπεράσει. Δεν είσαι ασφαλής πουθενά. Νιώθεις ότι κανείς δεν σε καταλαβαίνει, κανείς δεν θέλει να ασχοληθεί μαζί σου, κανέναν δεν ενδιαφέρει το πρόβλημά σου. Ξέφυγες; Καλώς. Δεν ξέφυγες; Θεός σχωρέσ’ την, θα κλάψουμε γι’ αυτήν, θα κλάψουν στα κανάλια και εκεί θα τελειώσει το θέμα. Μείον μία, μείον δύο, μείον τρεις και πάει λέγοντας. Δεν σας κρύβω ότι αν δεν έφευγα, μπορεί να ήμουν μία από αυτές…».

Με τον τρόπο αυτό απαντά η Ελένη στο πώς νιώθει όταν ακούει στις ειδήσεις για κάθε νέα γυναικοκτονία. Χωρισμένη και μητέρα ενός μικρού παιδιού, είναι επιζήσασα κακοποίησης – πρώτα έντονης οικονομικής κακοποίησης στον γάμο της κι έπειτα βαριάς σωματικής κακοποίησης στα χέρια ενός συναδέλφου της που ήθελε επίμονα να γίνει σύντροφός της. Φορώντας το προσωπείο κάποιου που θα τη βοηθούσε σε μια δύσκολη οικονομικά περίοδο, την προσέγγισε και έπειτα, όταν εκείνη αρνήθηκε να συνάψει σχέση μαζί του, όπως συμβαίνει σε ταινίες τρόμου, ξεκίνησε να την καταδιώκει, φτάνοντας στο σημείο να της επιτεθεί στο σπίτι της.

Την πρώτη φορά κατέληξε άσχημα χτυπημένη σε νοσοκομείο, όπου παροτρύνθηκε από το προσωπικό να πάει μόνη της στην αστυνομία και να κάνει μήνυση σε βάρος του. Δεν πρόλαβε να το κάνει, καθώς εκείνος την επισκέφτηκε εκ νέου στο σπίτι της. Και εκεί, όπως εξηγεί στο MIIR, «άρχισε ένας Γολγοθάς. Να καλώ την αστυνομία σπίτι μου, να έρχεται να τον απομακρύνει κι αυτός σε δύο μέρες ξανά πίσω. Σπασμένα κινητά, αλλαγή κάρτας, να μην έχεις καμία επαφή με κανέναν. Κλειστά παντζούρια, να μην μπορώ να πάω ούτε σουπερμάρκετ ούτε για δουλειά ούτε πουθενά, γιατί με παρακολουθούσε, ερχόταν στο σπίτι, παντού».

Η Ελένη -που κρύβει το πραγματικό της όνομα για την ασφάλειά της, καθώς ο δράστης είναι ακόμη ελεύθερος και την αναζητά- έζησε για έξι μήνες ένα εφιαλτικό σενάριο στο οποίο ο διώκτης της κατάφερε να επιβάλει ένα καθεστώς τρομοκρατίας μέσα στο σπίτι της, αυτόκλητα παίζοντας τον ρόλο του συντρόφου της, ελέγχοντας κάθε πτυχή της ζωής της με τη χρήση απειλών και σωματικής βίας. 

Σε απόγνωση, εκείνη άρχισε κρυφά να αναζητά τρόπο να ξεφύγει με το μικρό της παιδί: «Έβρισκα παντού κλειστές πόρτες. Όταν κάλεσα σε γραμμή στήριξης γυναικών, μου είπαν “πρέπει να κάνετε ασφαλιστικά μέτρα και θα σας βάλουμε σε μια λίστα ότι όντως έχετε υποστεί κακοποίηση, έχει μεγάλη αναμονή. Μόνο τότε θα μπορούμε να ασχοληθούμε με το θέμα διαφυγής σας”. Ναι, λέω, αλλά αν κάνω μήνυση και έρθουν αστυνομικοί εδώ, εμένα μετά ποιος με σώζει από αυτόν; Κοιτάξτε, λέει, δεν μπορεί να γίνει κάτι άλλο. Απευθύνθηκα στην εκκλησία, η αντιμετώπιση ίδια και χειρότερη… δεν είναι δική τους δουλειά… δεν μπορούν να κάνουν τίποτα».

Η Ελένη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των γυναικών οι οποίες, ενώ είναι εντελώς απομονωμένες, χωρίς άλλο υποστηρικτικό πλαίσιο, χάνουν από τη μια στιγμή στην άλλη την ανεξαρτησία τους στα χέρια ενός κακοποιητικού άνδρα. Ανάλογα περιστατικά σωματικής, σεξουαλικής, οικονομικής και ψυχολογικής βίας αντιμετώπισαν χιλιάδες γυναίκες στην Ευρώπη την περίοδο της πανδημίας. Περίοδο κατά την οποία -όπως παρουσιάσαμε στις 24/2/2023 στο 1ο μέρος της διασυνοριακής έρευνας δεδομένων που πραγματοποίησε το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR) στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δημοσιογραφίας Δεδομένων (EDJNet) μαζί με συνολικά 18 ευρωπαϊκούς δημοσιογραφικούς οργανισμούς, μεταξύ των οποίων και οι iMEdD Lab, Deutsche Welle, El Confidencial, Civio, OBCT- σημειώθηκε αύξηση της βίας κατά γυναικών σε πλήθος ευρωπαϊκών κρατών.

Την υψηλότερη αύξηση στις γυναικοκτονίες, βάσει των δεδομένων που μπόρεσαν να συγκεντρώσουν οι δημοσιογραφικές ομάδες, σημείωσε το 2021 η Ελλάδα με αύξηση 187,5%, από 8 επισήμως καταγεγραμμένες γυναικοκτονίες το 2020 σε 23 το 2021.

Αυτή ήταν η μεγαλύτερη αύξηση για το 2021 συγκριτικά με τις χώρες για τις οποίες υπάρχουν αρκετά δεδομένα (Κύπρος, Ουγγαρία, Ιταλία, Σερβία, Σλοβενία, Σουηδία) προκειμένου να υπολογιστεί αυτός ο δείκτης στη βάση του δείκτη των γυναικοκτονιών με τον οποίο καταγράφει τις γυναικοκτονίες το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Ισότητας των Φύλων (EIGE). Συγκρίνοντας τη διετία της πανδημίας με το 2019 προέκυψε ότι σε Ελλάδα, Σλοβενία, Γερμανία και Ιταλία υπήρξε σημαντική αύξηση επισήμως καταγεγραμμένων γυναικοκτονιών. 

Παράλληλα, στην Ελλάδα η περίοδος της πανδημίας χαρακτηρίστηκε από την τρομακτική αύξηση κατά 110,2% στα θύματα σωματικής βίας το 2020 και 90,4% το 2021. Συγκεκριμένα, το 2020 είχαν καταγραφεί 3.609 θύματα σωματικής βίας, που έφτασαν τα 6.873 το 2021, ενώ στο ίδιο διάστημα τα θύματα ψυχολογικής βίας αυξήθηκαν από 2.906 σε 5.350 και τα θύματα σεξουαλικής βίας από 69 σε 141.

Μιλώντας στο MIIR, η Κριστίνα Φάμπρε Ροσέλ, επικεφαλής του Τμήματος Εμφυλης Βίας στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Ισότητας Φύλων (EIGE), υπενθυμίζει ότι η έμφυλη βία «έχει τις ρίζες της ως βία κατά των γυναικών στις ανισότητες μεταξύ των φύλων και στην ανισορροπία δύναμης στις σχέσεις. Ετσι και η γυναικοκτονία είναι η πιο ακραία μορφή αυτής της εξουσιαστικής βίας και παραμένει μια από τις πιο διαδεδομένες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Σε πρόσφατη έκθεσή του το EIGE παρουσίασε τον Δείκτη Ισότητας Φύλων για το 2022, στον οποίο η Ελλάδα διαχρονικά βρίσκεται στην τελευταία θέση. Παρά τη βελτίωση που έχει σημειώσει την τελευταία δεκαετία, παραμένει ουραγός μεταξύ των κρατών-μελών, μάλιστα 15,2 μονάδες κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Ο Δείκτης Ισότητας Φύλων λαμβάνει υπόψη και την κατάσταση και τη διαχείριση της βίας κατά γυναικών στα κράτη. Στο διάστημα της πανδημίας φαίνεται πως χώρες με καλύτερες θέσεις στον δείκτη ήταν καλύτερα προετοιμασμένες για να διαχειριστούν τις έκτακτες συνθήκες που επέτειναν τον κίνδυνο για τις γυναίκες. 

«Πολύ λίγα κράτη-μέλη –η Ιρλανδία, η Ισπανία και η Λιθουανία– υιοθέτησαν μια ολοκληρωμένη εθνική πολιτική ή σχέδιο δράσης για την αντιμετώπιση πιθανών εξάρσεων συντροφικής /ενδοοικογενειακής βίας στο πλαίσιο της Covid-19. Η Ισπανία, π.χ., είχε ένα καλό σχέδιο έκτακτης ανάγκης με πολλά μέτρα για τη συντροφική βία, αλλά και διάφορες ευάλωτες ομάδες, στην προκειμένη περίπτωση, όπως οι γυναίκες στην πορνεία ή οι άστεγες γυναίκες. Αλλα τρία κράτη-μέλη –Τσεχία, Λετονία και Πολωνία– παρείχαν πιο συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές. Στα περισσότερα κράτη τα μέτρα που ενισχύθηκαν ήταν οι γραμμές στήριξης ή εφαρμογές στο κινητό για επικοινωνία με την αστυνομία, όχι όμως η αύξηση των ξενώνων», εξηγεί η Φάμπρε Ροσέλ.

Στο πλαίσιο της έρευνας του MIIR συγκεντρώθηκαν από τις δημοσιογραφικές ομάδες στοιχεία που φανερώνουν πανευρωπαϊκή αύξηση της έκκλησης για βοήθεια από θύματα ενδοοικογενειακής βίας ή τρίτα πρόσωπα προς τις εθνικές γραμμές στήριξης, όπως η Γραμμή SOS 15900 στην Ελλάδα. Η μεγαλύτερη αύξηση στις τηλεφωνικές κλήσεις παρουσιάστηκε στον πρώτο χρόνο της πανδημίας στην Κύπρο, με την Ιταλία, την Ελλάδα και την Αυστρία να ακολουθούν.

Σύμφωνα με την αρμόδια υφυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, Μαρία Συρεγγέλα, οι κλήσεις για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας σχεδόν τετραπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια της καραντίνας, γεγονός που το ερμηνεύει ως ένδειξη ότι «πολλά από τα θύματα δεν φοβούνται πλέον να μιλήσουν και να αποκαλύψουν περιστατικά βίας, καθώς γνωρίζουν ότι δίπλα τους είναι τόσο η κοινωνία όσο και η πολιτεία». Στο πλαίσιο αυτό, αναφέρει πως λειτουργεί το δίκτυο δομών της Γενικής Γραμματείας Δημογραφικής Πολιτικής & Ισότητας Φύλων (ΓΓΔΟΠΙΦ), που περιλαμβάνει 44 συμβουλευτικά κέντρα και 19 ξενώνες φιλοξενίας. 

Κατά την υφυπουργό, «ουδέποτε γυναίκα θύμα βίας που έπρεπε να απομακρυνθεί από το κακοποιητικό περιβάλλον έμεινε εκτός δομής». Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, η συνολική διαθεσιμότητα στους ξενώνες είναι περίπου 400 κλίνες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΓΓΔΟΠΙΦ, το 2020 φιλοξενήθηκαν 244 γυναίκες, το 2021 φιλοξενήθηκαν 218 γυναίκες, το 2022 (από Ιανουάριο μέχρι και Οκτώβριο) 200 γυναίκες.

Η δρ Κική Πετρουλάκη, ψυχολόγος και πρόεδρος του Δ.Σ. του Ευρωπαϊκού Δικτύου κατά της Βίας, εξηγεί ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Δεν αρκεί να μιλήσει μια γυναίκα που κινδυνεύει για να προστατευτεί. Χρειάζεται να ληφθούν σοβαρά υπόψη οι ανάγκες της τόσο τη στιγμή που καλεί σε βοήθεια όσο και για τα επόμενα στάδια. «Αν κινδυνεύει όταν καλέσει, θα της πουν να πάρει την Αστυνομία. Εάν μια γυναίκα βρεθεί στο Τμήμα –και καλά να είναι μόνη της, αν είναι όμως με ένα παιδί, με δύο παιδιά– πού θα κοιμηθεί το βράδυ; Θα ξαναγυρίσει πίσω. Αν ψάχνει φιλοξενία, θα της πουν το πλησιέστερο συμβουλευτικό κέντρο για να πάρει να κλείσει ραντεβού. Στον ξενώνα απευθείας δεν έχει τρόπο να πάει και αν πάει μπορεί να μείνει για τρεις μήνες με δυνατότητα για άλλους τρεις. Συνήθως τη στιγμή που γίνεται το αίτημα σου λένε τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσεις, ποιες ιατρικές εξετάσεις πρέπει να κάνεις εσύ και τα παιδιά σου και, εφόσον είναι αποδεκτές, μετά θα διερευνήσουν εάν και σε ποιον ξενώνα της Ελλάδας υπάρχει θέση. Οι γυναίκες που ενδιαφέρονται για ξενώνα και έχουν παιδιά μόλις ακούνε το τρίμηνο δεν πηγαίνουν. Γιατί αν έχεις παιδιά και δεν έχεις δουλειά ή υποστηρικτικό πλαίσιο, το τρίμηνο και το εξάμηνο είναι απαγορευτικά. Βγαίνεις από τον ξενώνα και μετά τι κάνεις; Πας εκεί που ήσουν; Οπότε αυτό είναι κάτι που πάρα πολλές γυναίκες τις αποτρέπει».

Η διαφυγή και η επόμενη μέρα για τα θύματα βίας 

Για την Ελένη η λύτρωση ήρθε όταν κατάφερε να έρθει σε επαφή με το Ευρωπαϊκό Δίκτυο κατά της Βίας, το οποίο τη στηρίζει συμβουλευτικά και σήμερα, σε συνεργασία με το Χαμόγελο του Παιδιού. Έτσι επετεύχθη η εύρεση ενός πιο μόνιμου χώρου φιλοξενίας όπου ζει πλέον μαζί με το μικρό παιδί της. «Μετά από όλη αυτή την κακοποίηση, αισθάνεσαι λες και γεννήθηκες τώρα. Η πόρτα στο νέο σπίτι ήταν πόρτα ασφαλείας και αισθάνθηκα τόση ασφάλεια», λέει η Ελένη.

Σήμερα ωστόσο παραμένει άνεργη καθώς η ανεύρεση εργασίας δεν είναι εύκολη υπόθεση με ένα μικρό παιδί. Η μονογονεϊκή οικογένεια βασίζεται στη βοήθεια μη κυβερνητικών οργανώσεων για να τα βγάλει πέρα. Η βοήθεια από το κράτος είναι πενιχρή: «Παίρνω ένα επίδομα, ήταν 300 ευρώ για ένα εξάμηνο – 200 για τον ενήλικο και 100 για το παιδί, τόσο ήταν με τον κορονοϊό. Και τώρα έγινε 80 και 80 ευρώ αντίστοιχα, σύνολο 160. Δεν φτάνουν». 

Η δρ Κική Πετρουλάκη εξηγεί πως είναι εξαιρετικά δύσκολο για τις γυναίκες που χρειάζεται να δραπετεύσουν από το κακοποιητικό περιβάλλον όπου βρίσκονται χωρίς συνεπή και επαρκή οικονομική στήριξη, ειδικά όταν έχουν παιδιά. «Αυτό ένα σημαντικό πρόβλημα. Το Κράτος πρόνοιας θεωρεί πως μία μητέρα με ένα παιδί μπορεί να ζήσει με 300 Ευρώ το μήνα και, για αυτό, κάθε επιπλέον έσοδο, από οποιαδήποτε πηγή, αφαιρείται στην επόμενη αίτησή της, ώστε το ετήσιο εισόδημά της να μην υπερβαίνει τα 3600 Ευρώ –και αυτό εφόσον η μητέρα πληροί τις αυστηρές προϋποθέσεις ώστε να είναι επιλέξιμη για το Ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα».

«Οι γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής βίας έχουν ανάγκη από ένα ολιστικό πλαίσιο προστασίας. Πρόκειται για γυναίκες οι οποίες έχουν συνήθως εγκλωβιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ένα συνεχές βίας και κακοποίησης και έχουν ανάγκη από μια πιο συστηματική και ευαισθητοποιημένη προσέγγιση», λέει η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, δικηγόρος στο Κέντρο για τα Εμφυλα Δικαιώματα και την Ισότητα «Διοτίμα», το οποίο παραμένει προσανατολισμένο στο να παρέχει νομική, ψυχοκοινωνική υποστήριξη, καθώς και επαγγελματική συμβουλευτική για την ένταξη στην αγορά εργασίας των γυναικών που προσπαθούν να ξεφύγουν από την κακοποίηση και να διεκδικήσουν την αυτονομία τους.

Μόλις πριν από λίγες μέρες ολοκληρώθηκε στην Αθήνα η επίσημη επίσκεψη της Επιτροπής GREVIO, της Ανεξάρτητης Αρχής που παρακολουθεί την εφαρμογή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης του Συμβουλίου της Ευρώπης, στο πλαίσιο της πρώτης αξιολόγησης που διενεργεί στη χώρα μας, τα αποτελέσματα και οι συστάσεις της οποίας αναμένεται να ανακοινωθούν σε επόμενους μήνες. Η κυβέρνηση παρουσίασε, όπως αναμενόταν, τις πρωτοβουλίες και τις δράσεις της Ελλάδας για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών, ενώ τα μέλη της επιτροπής συνάντησαν και γυναίκες εκπροσώπους γυναικείων και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Εκεί συζήτησαν προβλήματα που προκύπτουν από την ελλιπή εφαρμογή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, μεταξύ άλλων τη σημαντική αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών και το ελλιπές δίκτυο στήριξης κακοποιημένων γυναικών, αλλά και την παντελή έλλειψη στήριξης για τις πιο ευάλωτες γυναίκες (όπως γυναίκες με αναπηρία, Ρομά, LGBT, μετανάστριες), καθώς και την έλλειψη προστασίας για τα παιδιά, τις συνέπειες του νόμου περί αναμόρφωσης του οικογενειακού δικαίου στα παιδιά και στις κακοποιημένες γυναίκες και την έλλειψη συστηματικής εκπαίδευσης για την πρόληψη της έμφυλης βίας και την αποτελεσματική προστασία των θυμάτων.

Τα βήματα που πρέπει να γίνουν είναι ακόμη πολλά για την επίτευξη ενός πιο ασφαλούς θεσμικού πλαισίου πρόληψης και υποστήριξης των γυναικών. Στο μεταξύ θα πρέπει να βρίσκονται λύσεις για γυναίκες σαν την Ελένη που πρόλαβε να γλιτώσει. «Ποτέ δεν περίμενα στη ζωή μου ότι μια πόρτα θα μπορούσε να βγάλει τόσα συναισθήματα. Το να ξέρεις ότι θα πας σε ένα σπίτι ασφαλές, σου δίνει μεγάλη δύναμη. Είναι αυτό που χρειάζεσαι να ακούσεις, νιώθεις και ότι δεν είσαι μόνη».

Η διασυνοριακή έρευνα δεδομένων οργανώθηκε και συντονίστηκε από το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR.gr – Mediterranean Institute for Investigative Reporting) στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δημοσιογραφίας Δεδομένων (EDJNet – European Data Journalism Network). H ανάλυση & οπτικοποίηση των δεδομένων υλοποιήθηκε από το iMΕdD Lab (incubator for Media Education and Development). Τον έλεγχο ανάλυσης δεδομένων πραγματοποίησε η Κέλλυ Κική (iMΕdD Lab). Στις οπτικοποιήσεις για αυτό το άρθρο συνέβαλε η Κορίνα Πετρίδη.

Στην έρευνα που διεξήχθη από τον Οκτώβριο 2022 ως τον Φεβρουάριο 2023 συμμετείχαν ακόμη 14 μέλη του EDJNet: Deutsche Welle (Γερμανία), Openpolis, OBC Transeuropa (Ιταλία), Civio, El Confidencial (Ισπανία), Divergente(Πορτογαλία), CINS (Σερβία), Pod črto (Σλοβενία), BIQdata/Gazeta Wyborcza, Frontstory.pl (Πολωνία), Deník Referendum (Τσεχία), EUrologus/HVG(Ουγγαρία), PressOne (Ρουμανία), Journalism++ (Σουηδία). Στην έρευνα συνέβαλαν επίσης με δεδομένα οι δημοσιογραφικές ομάδες: Noteworthy(Ιρλανδία), Investigace (Τσεχία) και Atlatszo (Ουγγαρία). 

Η έρευνα δημοσιεύθηκε σε τρία μέρη στo miir.gr και την ΕφΣυν. 

Δείτε εδώ το 1ο μέρος της έρευνας:

Γυναικοκτονίες και αύξηση της βίας κατά των γυναικών στην Ευρώπη στον καιρό της πανδημίας.

Δείτε εδώ το 3ο μέρος της έρευνας:  

Η συστημική αποτυχία πρόληψης των γυναικοκτονιών