Από τους χρήστες-φαντάσματα μέχρι τα υβρίδια ανθρώπου-μηχανής, η έρευνα του BIRN δείχνει πώς οι εθνικιστές στη Βόρεια Μακεδονία και στην Ελλάδα εξαπολύουν στρατούς αυτοματοποιημένων λογαριασμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ώστε να χειραγωγήσουν μαζικά ακροατήρια.
Κώστας Ζαφειρόπουλος | Μπίτολα, Σκόπια, Αθήνα | BIRN
Καθώς ο ήλιος βουτούσε νωχελικά πάνω από τις σκεπές των σπιτιών στην πόλη Μπίτολα της Βόρειας Μακεδονίας λίγα χιλιόμετρα από τα ελληνικά σύνορα, ο άνθρωπος που τον φωνάζουν στο διαδίκτυο “Τσιζ” (“Cheese”) κατέβαζε μια γουλιά μπύρας στον πολυσύχναστο πεζόδρομο Σιρόκ Σοκάκ. Χρειαζόταν λίγο αλκοόλ. Ήταν 12 Αυγούστου 2019, η μέρα που στη Βόρεια Μακεδονία απαγορεύτηκε η χρήση του Ήλιου της Βεργίνας, του αρχαιοελληνικού συμβόλου που χρησιμοποιήθηκε σε βιβλία, μνημεία και δημόσια κτίρια. Για τον “Τσιζ”, η απαγόρευση του εμβληματικού συμβόλου με τις χαρακτηριστικές ακτίνες ήταν η τελευταία πικρή πράξη της «άνευ όρων παράδοσης» της χώρας του μετά από μια 30χρονη διαμάχη για την Μακεδονική ταυτότητα με την Ελλάδα.
Εκείνο το σούρουπο σε ένα υπαίθριο καφέ, ορκίστηκε να μη βγει ποτέ από τα δικά του χείλη το νέο όνομα της χώρας του. «Είμαι πατριώτης και δε θέλω με τίποτα να αλλάξει το όνομα της πατρίδας μου» λέει στο BIRN.
Ελάχιστοι άνθρωποι γνωρίζουν την πραγματική ταυτότητα του κυρίου “Τσιζ”, παρότι πάρα πολλοί είναι εξοικειωμένοι με τις εθνικιστικές του απόψεις. Πρόκειται για τον 38χρονο Γκόραν Κοστόφσκι, υπάλληλο σε μια ιδιωτική εταιρεία μάρκετινγκ στα Σκόπια. Με σχεδόν 10.000 ακολούθους στο twitter σε τρεις ηπείρους, ο Κοστόφσκι ηγήθηκε μιας καμπάνιας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το 2018 με σκοπό το μποϊκοτάρισμα του δημοψηφίσματος για τη Συμφωνία των Πρεσπών. Μιας Συμφωνίας που τότε υποσχόταν να ανοίξει το δρόμο για το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, και την οποία, όπως και στην Ελλάδα, πολλοί στη γειτονική χώρα την αντιλαμβάνονταν ως έναν προδοτικό συμβιβασμό. Ο στόχος των διοργανωτών της καμπάνιας ήταν η χαμηλή συμμετοχή στο δημοψήφισμα ώστε να απονομιμοποιηθεί το αποτέλεσμα.
Ο Γκόραν Κοστόφσκι, ο άνθρωπος πίσω από τον χρήστη ‘Τσιζ’ στο Twitter, κάθεται σε ένα υπαίθριο καφέ της πόλης Μπίτολα στη Βόρεια Μακεδονία. Φωτογραφία: Κώστας Ζαφειρόπουλος
«Δεν είχε κανένα νόημα να πούμε στον κόσμο να ψηφίσει ‘Όχι’ στο δημοψήφισμα, καθώς φοβόμασταν πως η κυβέρνηση θα νόθευε το αποτέλεσμα. Έπρεπε πρώτα από όλα να μποϊκοτάρουμε το δημοψήφισμα».
Προτρέποντας σε διαμαρτυρίες στους δρόμους της χώρας και χρησιμοποιώντας τα χιλιάδες δολάρια της Μακεδονικής διασποράς, η διαδικτυακή καμπάνια #boycott αποδείχθηκε εξαιρετικά επιτυχημένη. Ενώ το 95% όσων ψήφισαν στο δημοψήφισμα τάχθηκε υπέρ της αλλαγής ονόματος, η συμμετοχή οριακά έφτασε στο 37%, αισθητά χαμηλότερη από το κατώτατο όριο του 50% το οποίο θα έδινε νομιμοποίηση στο αποτέλεσμα. Ακόμα και αν αργότερα το κοινοβούλιο επικύρωσε την Συμφωνία, ειδικοί εκτιμούν πως η αποχή οφειλόταν εν μέρει σε πρακτικές μιας νέας μορφής πληροφοριακού πολέμου με μεγάλη απήχηση στους εθνικιστικούς κύκλους διεθνώς.
Γνωστή με τον όρο «προγραμματιστική προπαγάνδα» (computational propaganda), ορίζεται από το βρετανικό Oxford Internet Institute ως η διάδραση μεταξύ αλγορίθμων, αυτοματοποίησης και πολιτικής.
Λίγοι, τουλάχιστον στη γειτονική χώρα, έχουν εξασκήσει την τέχνη αυτή καλύτερα από τον Κοστόφσκι, παρότι ο ίδιος θολώνει το τοπίο ως προς τις μεθόδους που χρησιμοποιεί. «Μπορείτε να πείτε ότι είμαστε bots, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι και αλήθεια» αποκρίνεται, αναφερόμενος στους νέους αυτούς στρατιώτες του ψηφιακού πολέμου προπαγάνδας: ψευδείς λογαριασμοί στο Twitter προγραμματισμένοι να συμπεριφέρονται σαν κανονικοί ανθρώπινοι χρήστες. «Θολώσαμε τη σκέψη σας ώστε να μη γνωρίζετε από που προερχόταν η καμπάνια μας, ώστε να μη ξέρετε που να κοιτάξετε πρώτα»
Ενώ πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί για τα εργοστάσια παραγωγής ψευδών ειδήσεων και τις φάρμες των τρολ στα Βαλκάνια, ελάχιστα είναι γνωστά για την ουσιαστική επίδραση της “προγραμματιστικής προπαγάνδας” στις πολιτικές εξελίξεις στην περιοχή. Η έρευνα του BIRN στα εθνικιστικά δίκτυα στις δύο χώρες της διαμάχης για το ονοματολογικό της Μακεδονίας ρίχνει φως στις ψηφιακές μεθόδους που χρησιμοποιούνται για να ενισχύουν τη διάδοση των πολιτικών μηνυμάτων και τη διαμόρφωση κυριάρχων τάσεων στην κοινή γνώμη. Είναι ένα ταξίδι σε ένα υπόγειο κόσμο προγραμματιστικού κώδικα και θεωριών συνωμοσίας, όπου χρήστες-φαντάσματα και bots του Twitter συναντούν ακροδεξιούς εξτρεμιστές σε έναν ψηφιακό χώρο πολλαπλών ειδώλων.
Εκτός από τις ψευδείς ή κατασκευασμένες ειδήσεις, υπάρχει και ο τεχνητός ψηφιακός θόρυβος (fake buzz). Και αυτός μπορεί να είναι ακόμα πιο επικίνδυνος. Πρόκειται για ένα σύνολο δραστηριοτήτων που είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να δίνουν την ψευδή εντύπωση πως στο διαδίκτυο υπάρχει ένα τεράστιο ενδιαφέρον και διεξάγεται μια γιγαντιαία διαδικτυακή συζήτηση για ένα ζήτημα, με στόχο οι δημοσιογράφοι, οι επικοινωνιολόγοι, οι πολιτικοί αναλυτές και οι ακτιβιστές να στρέψουν το ενδιαφέρον τους προς τη συγκεκριμένη συζήτηση.
Με αυτόν τον τρόπο, όπως εξηγούν οι ειδικοί, μια μικρή ομάδα προγραμματιστών ή απλών “geeks” με τα λαπτόπ τους μπορούν σχετικά εύκολα να δημιουργήσουν την αίσθηση πως εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες ασχολούνται με κάτι ενώ αυτό δεν συμβαίνει, στοιχείο το οποίο ευλόγως δημιουργεί ανυπολόγιστες αρνητικές επιπτώσεις στον δημοκρατικό διάλογο.
Το κτίριο της κυβέρνησης στο κέντρο των Σκοπίων, στην πρωτεύουσα της Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας. Φωτογραφία: Κώστας Ζαφειρόπουλος
Ο Κύκλος Διασποράς της Παραπληροφόρησης
Στα κεντρικά κυβερνητικά γραφεία στα Σκόπια, το νέο επίσημο όνομα της χώρας, Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας, καλωσορίζει τον επισκέπτη με το που προσεγγίζει τις Ιωνικού ρυθμού κολώνες στην είσοδο ενός κτιρίου, το οποίο ανακαινίστηκε πλήρως πριν από πέντε χρόνια ώστε να μοιάζει με τον Λευκό Οίκο της Ουάσινγκτον.
Είναι μια ανάσα μακριά από την κεντρική πλατεία της πρωτεύουσας, όπου κυριαρχεί το γιγαντιαίο άγαλμα του έφιππου Μεγαλέξανδρου πάνω σε ένα κλασσικού ρυθμού συντριβάνι, ένα αποτέλεσμα του λίφτινγκ του κέντρου της πόλης με χρήματα των φορολογούμενων, με στόχο την αναφορά σε ιστορικά γεγονότα και φυσιογνωμίες που θα τόνωναν το πατριωτικό συναίσθημα στη γειτονική χώρα. Αρκετοί θεώρησαν πως αυτό το αρχιτεκτονικό λίφτινγκ το οποίο ανακοινώθηκε το 2010 δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα κούνημα του δάχτυλου, μια πρώτη απάντηση προς την Ελλάδα από την κυβέρνηση του τότε πρωθυπουργού Νίκολα Γκρουέφσκι μετά το βέτο της Αθήνας το 2008 στο Βουκουρέστι ως προς την είσοδο της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ.
Στο εσωτερικό του κτιρίου της κεντρικής κυβέρνησης, ο Ντάμιαν Χατζιανγκελόφσκι, ένας 28χρονος ειδικός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που εργάζεται στο αντίστοιχο υπουργείο ψηφιακής πολιτικής, συνεργάτης υπουργού της κυβέρνησης Ζάεφ , περιγράφει πώς περίπου 10 πολύ επιδραστικοί λογαριασμοί στο Twitter, κυρίως μη επώνυμων χρηστών, κατάφεραν να επιβάλλουν την πολιτική τους ατζέντα στο διαδίκτυο και στα μέσα ενημέρωσης στο δρόμο προς το κρίσιμο δημοψήφισμα για τη Συμφωνία των Πρεσπών. «Κάθε μέρα, τρεις φορές την ημέρα ένας διαφορετικός χρήστης ανέβαζε ένα με δύο προβοκατόρικα tweets, τα οποία γρήγορα αποκτούσαν δεκάδες likes και προωθούνταν από έναν στρατό αυτοματοποιημένων λογαριασμών», μας λέει.
Ο στόχος ήταν να δημιουργήσουν μια ισχυρή τάση στο Twitter, ώστε να γίνουν αντιληπτά από μεγάλες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες συγκέντρωσης ειδήσεων, όπως το Time.mk. «Ο σκοπός τους ήταν να καταφέρουν κάποιες από τις αμιγώς ειδησεογραφικές σελίδες να αναπαράγουν τα συγκεκριμένα tweets ώστε να δώσουν στην ψευδή πληροφορία αξιοπιστία. Αφού κατάφεραν να ξεγελάσουν ή να πείσουν τις μεγαλύτερες ιστοσελίδες, τότε η πληροφορία γινόταν αξιόπιστη» λέει ο Ντάμιαν. «Και βέβαια στη συνέχεια αυτοί οι χρήστες πόσταραν εκ νέου την ίδια “είδηση”, αναπαράγοντας τα συγκεκριμένα μέσα, σε μια διαδικασία ενός πλυντηρίου ψευδών ειδήσεων».
“Ο σκοπός τους ήταν αρκετές από τις αμιγώς ειδησεογραφικές σελίδες να αναπαράγουν τα συγκεκριμένα tweets ώστε να προσδώσουν στις ψευδείς πληροφορίες αξιοπιστία. Στη συνέχεια πόσταραν εκ νέου την ίδια «είδηση» από τα συγκεκριμένα μέσα, σε μια διαδικασία ενός πλυντηρίου ψευδών ειδήσεων”
Ντάμιαν Χατζιανγκελόφσκι
Ειδικός σύμβουλος της κυβέρνησης για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Σύμφωνα με τον υπουργό της Κοινωνίας της Πληροφορίας της Βόρειας Μακεδονίας, Ντάμιαν Μάντσεφσκι, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την κυβερνητική καμπάνια υπέρ του Ναι στο δημοψήφισμα, μεγάλο μέρος του ανακυκλούμενου περιεχομένου ήταν ψευδείς ειδήσεις, σχεδιασμένες έτσι ώστε να υπονομεύσουν τη Συμφωνία των Πρεσπών. Σύμφωνα με τον Μάντσεφκσι, πάνω από 10% των άρθρων εκείνη την περίοδο ήταν προϊόν καθαρής παραπληροφόρησης. «Tα bots στο twitter ήταν η κύρια πηγή προέλευσης των ψευδών ειδήσεων», μας είπε ο Μάντσεφσκι στη συζήτηση που κάναμε στο γραφείο του.
Ο Ντάμιαν Μαντσέφσκι, υπουργός της Κοινωνίας της Πληροφορίας της Βόρειας Μακεδονίας
Φωτογραφία: Κώστας Ζαφειρόπουλος
Μια από τις αυτές τις «ειδήσεις» ήταν και η ψευδής πληροφορία ότι με την είσοδο στο ΝΑΤΟ και εφόσον ισχύσει η συμφωνία, οι πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας θα δηλητηριαστούν από απεμπλουτισμένο ουράνιο, το οποίο θα μεταφερθεί σε στρατιωτική βάση στην περιοχή, Krivolak. Μια έρευνα του OCCRP και της ερευνητικής ομάδας IRLM, έδειξε πως υπεύθυνος για αυτή την δήθεν είδηση (που αναπαράχθηκε και σε αρκετές ελληνικές ιστοσελίδες) ήταν ο Ζλάτκο Κόβατς, ένας 50χρονος, Αμερικανομακεδόνας από τη Ουάσινγκτον, ο οποίος εργάζεται ως αρθρογράφος στο ρωσικό πρακτορείο ειδήσεων Σπούτνικ. Ο Κόβατς δεν απάντησε στις ερωτήσεις του BIRN.
«Ο Κόβατς συνεργάζεται με πολλές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες στη Βόρεια Μακεδονία που αποτελούν μέρος του μηχανισμού προπαγάνδας ενάντια στη Συμφωνία των Πρεσπών» εξηγεί καπνίζοντας το ένα τσιγάρο μετά το άλλο η Σάσκα Τσβετκόφσκα, αρχισυντάκτρια του ερευνητικού δημοσιογραφικού οργανισμού IRLM. «Αυτός το ανέβασε στο facebook, στη συνέχεια δεκάδες bots το αναπαρήγαγαν στο twitter και αργότερα πολλά ειδησεογραφικά sites ανάρτησαν την πληροφορία σαν να ήταν κανονική είδηση».
«Επί μια εβδομάδα η υπουργός Άμυνας Ραντμίλα Σεκερίνσκα δεν έκανε άλλη δουλειά από το να διασφαλίζει τον κόσμο πως τίποτα από όλα αυτά δεν ήταν αλήθεια», λέει η Τσβετκόφσκα. Τις μέρες που προηγήθηκαν του δημοψηφίσματος πολλές αντίστοιχες απόπειρες τρομοκράτησης του κόσμου βρήκαν τον δρόμο της δημοσίευσης στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.
Δημοσιεύτηκε μεταξύ άλλων πως οι πολίτες της Β. Μακεδονίας δύναται να προσαχθούν αν διαφωνούν με τη Συμφωνία, πως θα προκληθεί τεράστιος πληθωρισμός από το τύπωμα νέων χαρτονομισμάτων και πως η Ελλάδα έπαιρνε λευκή επιταγή να κάνει ο,τιδήποτε ήθελε.
Τίποτα από όλα αυτά δεν έγινε τυχαία.
‘Υβριδικά’ Bots
Στην τελική ευθεία για το δημοψήφισμα ο οργανισμός Transatlantic Commission on Election Integrity, μιας πρωτοβουλίας του Ιδρύματος «Συμμαχία για τη Δημοκρατία» με έδρα στη Δανία, εντοπίζει μια ξαφνική εκρηκτική άνοδο στη δραστηριότητα των bots για το συγκεκριμένο θέμα μέσα από τα δικά του εργαλεία παρακολούθησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. «Διαφαίνεται ξεκάθαρα μια συντονισμένη προσπάθεια να υπονομεύσουν τα δημοκρατικά δικαιώματα των ‘Μακεδόνων’ και να απονομιμοποιηθεί η ψήφος στο δημοψήφισμα» ανέφερε σχετική ανακοίνωση του οργανισμού.
“Υπάρχει ξεκάθαρα μια συντονισμένη προσπάθεια να υπονομευτούν τα δημοκρατικά δικαιώματα των Μακεδόνων και να απονομιμοποιηθεί η ψήφος στο δημοψήφισμα”
Transatlantic Commission on Election Integrity
Δυο εβδομάδες πριν από το δημοψήφισμα ο αμερικανικός οργανισμός DFRLab (Digital Forensic Research Lab) του Atlantic Council, που εποπτεύει την ψηφιακή προπαγάνδα, δημοσίευσε μια έρευνα στην οποία φαινόταν πως ακροδεξιοί λογαριασμοί στο Twitter προωθούσαν μαζικά την καμπάνια για το μποϊκοτάζ. Σε μια περίοδο εννιά ημερών, οι ερευνητές ανάλυσαν τα περίπου 23.800 tweets που σχετίζονταν με τα hashtags “#Бојкотирам” and “#bojkotiram” (#boycott). Διαπίστωσαν πως πάνω από το 80% ήταν στην πραγματικότητα αναπαραγωγές (retweets) σε μια αναλογία που έδειχνε μια ανεξέλεγκτη αυτοματοποίηση.
«Υπήρχε μια καλά συντονισμένη, μη αυθεντική, δραστηριότητα που κατέστρεφε στην πράξη οποιαδήποτε απόπειρα φυσιολογικού διαδικτυακού διαλόγου» ανέφερε στo BIRN ο ερευνητής του DFRLab Κάνισκ Κάραν. «Αντί να συζητούν, αυτοί οι λογαριασμοί σπάμαραν άλλους και τους βομβάρδιζαν με χιλιάδες επισημάνσεις και retweets».
To DFRLab αναγνώρισε τους 9 πιο ενεργούς λογαριασμούς στο Twitter, που συνεισέφεραν ώστε η καμπάνια να σπάσει ρεκόρ δημοφιλίας. Ο λογαριασμός του “Τσιζ”, του Γκόραν Κοστόφσκι δηλαδή, ήταν ανάμεσα σε αυτούς. Χωρίς κανείς, όμως, τότε να γνωρίζει το όνομά του.
Kάθε κόμβος είναι και ένας διαφορετικός λογαριασμός στο Τwitter. Οι μεγαλύτεροι κόμβοι δείχνουν τους πιο επιδραστικούς λογαριασμούς στη καμπάνια για το μποϊκοτάζ της Συμφωνίας.
Ο “Τσιζ” είναι ο λογαριασμός C4i7z.
Πηγή: DFRlab
Σύμφωνα με τον Κοστόφσκι, τα κλειδιά της καμπάνιας κρατούσαν τρία άτομα: o ίδιος, ένας μπλόγκερ φίλος του με το όνομα Ιγκόρ Πιπόφσκι, του οποίου ο λογαριασμός @m0rban είναι προς τιμήν του Ούγγρου πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν, και του Ζάρκο Χριστόφσκι, ενός προγραμματιστή Μακεδονικής καταγωγής που ζει στην Νορβηγία και ήταν αυτός που έφτιαξε την ιστοσελίδα της καμπάνιας.
«Η καμπάνια ανήκει σε όλους τους Μακεδόνες. Κανείς δεν πρέπει να παίρνει τα εύσημα» ήταν η λακωνική απάντηση του Πιπόφσκι στις ερωτήσεις μας. Δε στάθηκε εφικτό παρά τις προσπάθειες να επικοινωνήσουμε με τον Χριστόφσκι, όμως ο Κοστόφσκι μας μίλησε για την κοσμοθεωρία, που τους ενώνει όλους.
«Ζούμε στη μέση ενός νέου ψηφιακού πολέμου: εμείς οι εθνικιστές και οι πατριώτες από τη μία και οι διεθνιστές, οι κομμουνιστές και οι πρώην κομμουνιστές, οι σοσιαλδημοκράτες από την άλλη».
“Ζούμε στη μέση ενός νέου ψηφιακού πολέμου: εμείς οι εθνικιστές και οι πατριώτες από τη μία και οι διεθνιστές, οι κομμουνιστές και οι πρώην κομμουνιστές, οι σοσιαλδημοκράτες από την άλλη”.
Γκόραν Κοστόφσκι (“Τσιζ”)
O λογαριασμός του “Tσιζ” τον οποίο ακολουθούν ένα στους τρεις χρήστες του Twitter στη B. Μακεδονία, βάσει στοιχείων της εφαρμογής Statcounter online monitoring, δεν κάνει καμία προσπάθεια να κρύψει τον σκοπό του (όπως γίνεται σε άλλες περιπτώσεις bot). Καρφιτσωμένο στην κορυφή της προσωπικής του σελίδας στο Twitter, το κεντρικό σχόλιο γράφει: «Ένα μέρος όπου θα βρεις μπάνερ, φωτογραφίες, memes και προπαγανδιστικό υλικό, χρήσιμο για την πετυχημένη διαδικτυακή καμπάνια. Ένα δίκτυο εναντίον του μοιραίου δημοψηφίσματος για την αλλαγή της ταυτότητάς μας».
Με διάφορους τρόπους, ο Κοστόφσκι έχει πολλά κοινά, ιδεολογικά, τόσο με τους ακροδεξιούς υπερασπιστές της ανωτερότητας της λευκής φυλής στις ΗΠΑ όσο και με τους Μακεδόνες εθνικιστές. Οι αναρτήσεις του είναι γεμάτες ακροδεξιά σύμβολα και θεωρίες συνωμοσίας.
Στη φωτογραφία προφίλ στο twitter είχε στο παρελθόν τον βάτραχο Πέπε, αγαπημένο σύμβολο της ακροδεξιάς ειδικά στις ΗΠΑ. Σε μια σπάνια δημόσια εμφάνισή του, ο Κοστοφσκι πήρε τον λόγο κατά τη διάρκεια αντικυβερνητικής διαδήλωσης στα Σκόπια, δύο μέρες πριν από το δημοψήφισμα. Φορούσε μπλούζα «Μake America great again» και ένα καπέλο με την ένδειξη Q+. , σε μια αναφορά στο κίνημα Q-anon, μια ακροδεξιά, αντισημιτική θεωρία συνωμοσίας που υποστηρίζει μεταξύ άλλων πως εξυφαίνεται σχέδιο εναντίον του προέδρου Τραμπ.
«Όλοι μας πολεμούμε το βαθύ κράτος και την παγκοσμιοποίηση» λέει ο Κοστόφσκι. «Έχουμε τους ίδιους εχθρούς και παρόμοιες ιδεολογίες». Μας ανέφερε όλους τους ηγέτες που τον εμπνέουν: Ντόναλντ Τράμπ, Βίκτορ Όρμπαν, Μαρίν Λεπέν, Νάιτζελ Φάρατζ. Σε δεκάδες αναρτήσεις της καμπάνιας τους εμφανιζόταν και το πρόσωπο του Στιβ Μπάνον, πρώην συμβούλου του Τραμπ, και σφοδρού πολέμιου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Ήμασταν ενθουσιασμένοι με την προεκλογική καμπάνια του Τραμπ και επιχειρήσαμε να αντιγράψουμε μεθόδους και σύμβολα. Θέλαμε να κάνουμε τον κόσμο να πιστέψει πως ειδικά ο Στιβ Μπάνον έχει εμπλοκή στην καμπάνια μας».
Σε μια ανάρτησή του, τον Αύγουστο του 2018, ισχυριζόταν πως «η προδοτική κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ζάεφ ήταν η μαριονέτα του δισεκατομμυριούχου φιλάνθρωπου Τζορτζ Σόρος», μιας πολύ οικείας και μισητής προσωπικότητας για την Ακροδεξιά παγκοσμίως. «Μποϊκοτάρετε το παράνομο δημοψήφισμα της ναζιστικής συμφωνίας των Πρεσπών», έγραψε.
#Soros Government is illegal and treasonous. We will #LockThemUp for high treason. Soon… #Бојкотирам Boycott the illegal #Referendum for the Nazi #agreement pic.twitter.com/ori2aoATxe
— ︽☆︽ Чиз™ ︽☆︽ #АΨ (@C4i7Z) August 22, 2018
Συζητώντας μαζί του έδινε την εικόνα ενός πολύ ήπιου ανθρώπου. Επέμενε πως ο ίδιος και οι ψηφιακοί συνοδοιπόροι του δεν διαφέρουν σε τίποτα από όλους μας. «Στην ομάδα μας είμαστε όλοι φυσιολογικοί άνθρωποι, με κανονικές δουλειές και κανονικές οικογένειες, και οι περισσότεροι από εμάς προτιμούν να παραμένουμε ανώνυμοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Όμως η έρευνα του BIRN δείχνει πως υπάρχουν πολλά περισσότερα από έναν απλό ανώνυμο χρήστη.
Χρησιμοποιώντας την εφαρμογή ανίχνευσης Twitterbots του μηχανικού λογισμικού Δημήτρη Παπαευαγγέλου για τον λογαριασμό του Κοστόφσκι και το δίκτυό του, παρατηρούμε πως ο ίδιος έχει κατά μέσο όρο 110 ενέργειες την ημέρα στο Twitter. Οι ειδικοί συμφωνούν πως οποιοσδήποτε αριθμός (tweets, retweets, likes κ.ά.) που ξεπερνά τις 70 ενέργειες την ημέρα, φανερώνει μια αυξημένη πιθανότητα ύπαρξης bot.
Ενώ ο ίδιος λέει πως χρησιμοποίησε αυτοματοποίηση μόνο στις πρώτες μέρες της καμπάνιας, η ανάλυση του BIRN δείχνει πως η περσόνα του “Τσιζ” στο Twitter είναι ο ορισμός αυτού που στην υπολογιστική προπαγάνδα αναφέρεται ως «υβριδικό bot», μισός άνθρωπος, μισός μηχανή. Αυτά τα υβρίδια συνδυάζουν αλγοριθμική αυτοματοποίηση με ανθρώπινη παρέμβαση με στόχο να σπάνε τα φίλτρα ελέγχου του Twitter, καθώς αυτού του είδους η αυτοματοποίηση αυστηρά απαγορεύεται στη συγκεκριμένη πλατφόρμα.
To λογισμικό Twitterbots δείχνει το δίκτυο του “Τσιζ”. Κάθε κόμβος αντιπροσωπεύει και έναν διαφορετικό λογαριασμό στο Twitter. Mε κόκκινο χρώμα παρουσιάζονται όσοι λογαριασμοί έχουν υψηλή πιθανότητα να είναι bots, cyborg bots και retweeters, συνδυάζοντας ανθρώπινη με αυτοματοποιημένη δραστηριότητα. Πηγή: https://twitterbots.plagiari.sm/
O Μπεν Νίμο, ερευνητής της ψηφιακής προπαγάνδας στο DFRLab, περιγράφει την χρήση αυτών των bots ως ένα παιχνίδι αριθμών: «Εάν δημιουργήσεις έναν αρκετά μεγάλο αριθμό ψεύτικων λογαριασμών και τους αυτοματοποιήσεις, τότε έχεις ελπίδα να εμφανιστούν στη λίστα των trending θεμάτων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι το πεδίο όπου με την κατάλληλη τεχνική μπορείς με πέντε ανθρώπους να δημιουργήσεις την αίσθηση ότι πέντε εκατομμύρια άνθρωποι συζητάνε για κάτι», μας ανέφερε ο Νίμο στην πρόσφατη έρευνά μας για το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας, που έχει έδρα στην Αθήνα.
“Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι το πεδίο όπου με την κατάλληλη τεχνική μπορείς με πέντε ανθρώπους να δημιουργήσεις την αίσθηση ότι πέντε εκατομμύρια άνθρωποι συζητάνε για κάτι”.
Μπεν Νίμο
Επικεφαλής ερευνητής για την υπεράσπιση των πληροφοριών, DFRLab
Λεπτομερής ανάλυση του δικτύου φίλων του “Τζιζ” με τη βοήθεια και του αναλυτικού εργαλείου Sparktoro έδειξε πως πάνω από το 38% των ακολούθων του χαρακτηρίζεται ως fake, με πιθανότητα είτε να είναι bot είτε να εμπεριέχουν κάποιας μορφής αυτοματοποίηση.
Ρωτήσαμε το Twitter σε ποιες ενέργειες έχει προχωρήσει ώστε να αντιμετωπίσει συνολικά τη συγκεκριμένη αντιδεοντολογική δραστηριότητα, και η εταιρεία μας παρέπεμψε στην πρόσφατη αναθεώρηση της πολιτική της ενάντια σε ό,τι ονομάζει «χειραγώγηση της πλατφόρμας», το οποίο περιλαμβάνει λογαριασμούς σπαμ, μορφές «κακόβουλης αυτοματοποίησης» και χρήση ψεύτικων λογαριασμών.
Η εταιρεία υπογράμμισε πως μέχρι τον Μάιο του 2018 είχε ταυτοποιήσει πάνω από 9,9 εκατομμύρια πιθανούς σπαμ ή αυτοματοποιημένους λογαριασμούς. Τον Σεπτέμβριο του 2019, ωστόσο, ανακοίνωσε μια μείωση 50% ως προς τον αριθμό των λογαριασμών που αποτυγχάνουν να περάσουν τα τεστ.
Στην κεντρική πλατεία των Σκοπίων δεσπόζει το Άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου που αποκαλύφθηκε τον Σεπτέμβριο του 2011 ως μέρος «του σχεδίου Σκόπια 2014». Φωτογραφία: Magdica Makedonka, Pixabay
Τα Δολάρια της Διασποράς
Σύμφωνα με τον Κοστόφσκι, οι εθνικιστές πολιτικοί στη γειτονική χώρα έσπευσαν να εκμεταλλευτούν τη δυναμική που είχε δημιουργηθεί από την διαδικτυακή καμπάνια ενάντια στη Συμφωνία.
Ανάμεσα τους ήταν και ο Φίλιπ Πετρόφσκι, πρώην βουλευτής και στέλεχος του δεξιού κόμματος VMRO-DPMNE, ο οποίος συμμετείχε ενεργά στην συλλογικότητα «Η Μακεδονία μποϊκοτάρει», ένα συνασπισμό περίπου 30 μικρών δεξιών κομμάτων, πολιτικών σχηματισμών και ενώσεων πολιτών.
Ο Κοστόφσκι είπε ότι οι δύο τους συναντήθηκαν το καλοκαίρι του 2018 για να συζητήσουν το ενδεχόμενο συνεργασίας. Επικοινωνήσαμε με τον Πετρόφσκι, ο οποίος επιβεβαίωσε πως ενεπλάκη ενεργά με την καμπάνια. Μπορεί η επίσημη θέση της αντιπολίτευσης του VMRO να ήταν η ψήφος κατά συνείδηση στο δημοψήφισμα, όμως ήταν εμφανές πως ειδικά η εθνικιστική πτέρυγα του κόμματος ήταν ξεκάθαρα κατά της Συμφωνίας.
«Έχουμε ισχυρές ενδείξεις πως τα κέντρα αυτών των διαδικτυακών επιθέσεων συνδέονται με την αντιπολίτευση του VMRO, δεν είναι όμως τα ισχυρότερα» δηλώνει στο BIRN ο υπουργός της Κοινωνίας της Πληροφορίας, Ντάμιαν Μαντσέφσκι. Ο ίδιος είπε πως η πιο σφοδρή επίθεση στη Συμφωνία των Πρεσπών προήλθε από Μακεδόνες του εξωτερικού. Στάθηκε ιδιαίτερα στο παράδειγμα του διαμένοντος στο Τορόντο επιχειρηματία Μπιλ Νικόλοφ, προέδρου της «Διεθνούς Κίνησης για τα Μακεδονικά ανθρώπινα δικαιώματα» (Macedonian Human Rights Movement International), που εδρεύει στον Καναδά. «Οι πιο ακραίοι της Διασποράς, όπως αυτός, είναι μετανάστες δεύτερης γενιάς που έχουν έρθει στη χώρα μόνο λίγες φορές για διακοπές» τονίζει ο Μάντσεφσκι.
Ο Κοστόφσκι από την πλευρά του είπε πως ο Νικόλοφ χρηματοδότησε μια μεγάλη καμπάνια με δεκάδες αντικυβερνητικές πινακίδες που ξεφύτρωσαν στους δρόμους των Σκοπίων ενάντια στη Συμφωνία, αφού πρώτα όμως είχε υπάρξει η απαραίτητη διαδικτυακή κινητοποίηση. «Πολλοί πλούσιοι της Μακεδονικής Διασποράς με ισχυρές διασυνδέσεις αντιλήφθηκαν τι είχαμε καταφέρει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και πολλαπλασίασαν την επιρροή μας» λέει ο Κοστόφσκι. «Ο Μπιλ Νικόλοφ ήταν ένας από αυτούς».
“Πολλοί πλούσιοι της Μακεδονικής Διασποράς με ισχυρές διασυνδέσεις αντιλήφθηκαν τι είχαμε καταφέρει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και πολλαπλασίασαν την επιρροή μας”
Γκόραν Κοστόφσκι (“Τσιζ”)
Αφού ζητήσαμε από τον Νικόλοφ να σχολιάσει τα παραπάνω, αυτός μέσω Twitter μας απάντησε: «Κανένας Μακεδόνας πολιτικός (από οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα) δεν έχει το δικαίωμα να διαπραγματεύεται ή να αλλάξει το όνομά μας, την ταυτότητα μας και την ιστορία μας. Επιτίθενται και λένε ψέματα για όλους αυτούς που υπερασπίζονται τα βασικά μας ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά δεν μπορούν να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους απέναντι σε όσους παραδέχονται ότι θέλουν να διαγράψουν την ταυτότητά μας».
#Бојкотирам#Macedoniapic.twitter.com/zG1ojOBTD2
— Meto Koloski (@MetodijaKoloski) July 31, 2018
Ο Μέτο Κολόσκι, πρόεδρος της οργάνωσης “Ενωμένη Μακεδονική Διασπορά”, αναρτά σχόλιο στο Twitter υποστηρίζοντας το μποκοτάρισμα της Συμφωνίας των Πρεσπών τον Ιούλιο του 2018.
Ο Κοστόφσκι παράδεχθηκε στο BIRN πως η καμπάνια εισέπραξε μερικές χιλιάδες ευρώ και από τον Τόντορ Πέτροφ, ηγέτη του αποκαλούμενου «Παγκόσμιου Μακεδονικού Κογκρέσου», ενός μη κυβερνητικού οργανισμού με μέλη στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Ιταλία και τη Γερμανία. Το 1991 ο Πέτροφ ήταν αυτός που είχε εισηγηθεί να μπει ο Ήλιος της Βεργίνας στη καινούρια σημαία της χώρας. Ο οργανισμός του θεωρείται διεθνώς μια υπερεθνικιστική οργάνωση.
«Το Παγκόσμιο Μακεδονικό Κογκρέσο έχει διασυνδέσεις με πολλούς Μακεδόνες σε όλο τον κόσμο και είναι αλήθεια πως μας βοήθησαν στην καμπάνια για το μποϊκοτάζ του περσινού δημοψηφίσματος», λέει ο Πετρόφ στο BIRN.
Εν τω μεταξύ ο Κοστόφσκι μας πληροφορεί πως και άλλοι πολιτικοί «επιχείρησαν να ανέβουν στο κύμα που είχαμε δημιουργήσει. Και όλοι ζητούσαν και κατάφερναν να πάρουν πολλά χρήματα από τη Μακεδονική Διασπορά». Ένας από αυτούς, λέει, ήταν και ο Γιάνκο Μπάτσεφ, πρόεδρος του φιλορωσικού κόμματος της αποκαλούμενης «Ενωμένης Μακεδονίας», ισχυρισμό τον οποίο πάντως δεν μπορέσαμε να διασταυρώσουμε.
Ο Μπάτσεφ αρνήθηκε να σχολιάσει περαιτέρω «τους προβοκάτορες που δουλεύουν για μια κυβέρνηση-μαριονέτα», όπως είπε. Ο ίδιος βρέθηκε τον Ιούνιο του 2018 σε μια βίαιη διαμαρτυρία ενάντια στη Συμφωνία των Πρεσπών μπροστά από το κοινοβούλιο, την οποία κατέστειλε η Αστυνομία με χρήση χημικών.
‘Θέλουμε το όνομά μας πίσω’
Η παράλληλη έρευνα του BIRN στην Ελλάδα έδειξε πως και οι Έλληνες εθνικιστές από την άλλη πλευρά των συνόρων επίσης χρησιμοποίησαν μεθόδους υπολογιστικής προπαγάνδας ώστε να προκαλέσουν αλυσιδωτές αντιδράσεις ενάντια στη Συμφωνία. Ακόμα μια φορά, οι “ακτιβιστές της Διασποράς” διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο να μετουσιώσουν τη διαδικτυακή προπαγάνδα σε διαδηλώσεις στους δρόμους, με μερικές από τις μεγαλύτερες διαμαρτυρίες στην Αθήνας και στη Θεσσαλονίκη που έγιναν μέσα στα χρόνια της κρίσης.
«Πρόκειται για μια γεωγραφική περιοχή όπου μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες αναγκάστηκαν στον 20ο αιώνα να μεταναστεύσουν για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, αρχικά στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στη συνέχεια στην Αυστραλία. Είναι αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι, κυρίως η δεύτερη και πλέον η τρίτη γενιά, η οποία μάχεται λυσσασμένα στο διαδίκτυο, ανταλλάσσει ύβρεις στο twitter με εκατοντάδες τρολς και bots που δρουν αναλόγως τον εθνικό προσανατολισμό της εκάστοτε ομάδας, διοργανώνει κινητοποιήσεις στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία» υπογραμμίζει ο Τάσος Κωστόπουλος, ιστορικός και ερευνητής δημοσιογράφος στην Εφημερίδα των Συντακτών. Όπως συμβαίνει με τον “Τσιζ” στη Βόρεια Μακεδονία, έτσι και μια από τις δυνατότερες φωνές ψηφιακής κακοφωνίας από την ελληνική πλευρά, αποτελεί και αυτή ένα υβρίδιο ανθρώπου και μηχανής, σύμφωνα με την έρευνα του BIRN.
«ΕΙΜΑΙ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΤΙΣΣΑ!» γράφει στο προφίλ της στο Twitter η «Αθηνά Παλλάδα» έχοντας μια φωτογραφία του Ήλιου της Βεργίνας. «Εμείς, 3,5 εκατομμύρια Ελλήνων Μακεδόνων έχουμε κουραστεί να μας κλέβουν την ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, την ΙΣΤΟΡΙΑ, το ΟΝΟΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΆ ΜΑΣ! Θέλουμε το όνομα της Μακεδονίας πίσω!»
Η εφαρμογή TweetBotorNot δίνει 70% πιθανότητα ο λογαριασμός “Pallas Athena” στο Twitter να είναι bot. Φωτογραφία: Michael W. Kearney
Ο συνολικός αριθμός των tweets από τον λογαριασμό της “Pallas Athena”, πάνω από 478.000 σε 5 χρόνια, συνιστά μια ξεκάθαρη ένδειξη αυτοματοποιημένης λειτουργίας, παρότι πράγματι μέρος του περιεχομένου προέρχεται εμφανώς από ανθρώπινο χρήστη.
Σύμφωνα με την ανάλυση του λογισμικού ανίχνευσης bot με την επωνυμία TweetbotorNot (που χρησιμοποιεί αλγόριθμο μηχανικής μάθησης ώστε να προσεγγίζει την πιθανότητα αυτοματοποίησης ενός λογαριασμού), υπάρχει πάνω από 70% πιθανότητα ο συγκεκριμένος λογαριασμός να είναι (υβριδικό) bot.
Χρησιμοποιώντας διάφορα διαθέσιμα ψηφιακά εργαλεία, το BIRN απέσπασε και ανέλυσε τα δεδομένα κίνησης του συγκεκριμένου λογαριασμού για μια περίοδο αναφοράς μιας εβδομάδας, συνολικά πάνω από 2500 tweets και retweets. Η ανάλυση όλων αυτών των ενεργειών βάσει αριθμού ακολούθων και διαδράσεων του λογαριασμού, έδειξε πως μέσα σε μια μόνο εβδομάδα το πιθανό κοινό στο οποίο μπορούσε να φτάσει η συγκεκριμένη πληροφορία από το συγκεκριμένο λογαριασμό ούτε λίγο ούτε πολύ προσέγγιζε τα 9,7 εκατομμύρια χρήστες.
Ενώ η ίδια ανάλυση έδειξε πως υπήρξαν 106 διαφορετικά μέρη στον πλανήτη από άλλους λογαριασμούς στο Twitter, που φαίνονταν ότι είχαν με κάποιο τρόπο διαδράσει με τον συγκεκριμένο λογαριασμό: από την Αθήνα, το Τορόντο, το Καράκας, ως το Μαϊάμι και τη Μελβούρνη. Όπως εξηγούν οι ειδικοί, αυτοί οι αριθμοί αντανακλούν την απίστευτη δυνατότητα της υπολογιστικής προπαγάνδας να δημιουργεί ένα συνεχώς διογκούμενο θάλαμο αντήχησης της πληροφορίας ακόμα και από έναν και μόνο λογαριασμό.
Η εφαρμογή Τwitterbots δείχνει την “Αθηνά Παλλάδα” στο κέντρο ενός δικτύου που αποτελείται από bots και από αληθινούς χρήστες – o απόλυτος ψηφιακός θάλαμος αντήχησης. Πηγή : https://twitterbots.plagiari.sm/
Επικοινωνήσαμε με την διαχειρίστρια του λογαριασμού Pallas Athena και εκείνη μας είπε: «Αγαπητέ μου, δεν είμαι bot»
“Αγαπητέ μου, δεν είμαι bot”
‘Pallas Athena’
Η ίδια δε θέλησε να μας συναντήσει. Μας συστήθηκε ως μια Μακεδονίτισσα που ζει μόνιμα στη Σουηδία και η οποία άρχισε να ασχολείται με το Twitter το 2014 όταν συνειδητοποίησε, όπως είπε, πως «οι Σκοπιανοί ισχυρίζονται ότι έχουν υποστεί γενοκτονία από τους Έλληνες».
«Ήταν αδιανόητο» μας έγραψε. «Κατάγομαι από την αρχαία πόλη της Πέλλας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μια ζωή η γιαγιά μου, η Ελένη, μου μιλούσε για τα εγκλήματα των Βουλγάρων και των Τούρκων στην περιοχή. Ξεκίνησα να ψάχνω στα αρχεία των παλιών εφημερίδων και κατάλαβα ότι άνθρωποι που ζουν εκεί που τώρα είναι το βόρειο κομμάτι της Μακεδονίας, ήταν αυτοί που έκαναν τα πραγματικά εγκλήματα. Τότε ξεκίνησα ενεργά να ασχολούμαι με το Μακεδονικό στο Twitter». Τον Απρίλιο του 2018 η ίδια και ο “Τσιζ” διασταύρωσαν διαδικτυακά τα ξίφη τους σε μια δημόσια συζήτηση στο Twitter.
I AM A GREEK MACEDONIAN FROM EDESSA PELLA IN REAL ANCIENT GREEK MACEDONIA , THE AREA WERE ALEXANDER THE GREAT WAS BORN !
Your country has bever been part of Ancient Greek Macedonia , it is in the 7
Region of Ancient Paeonia and you are not Macedonians ! pic.twitter.com/siXENjcijp— Pallas Athena (@Makedni) April 15, 2018
«Καληνύχτα, φίλη Ελληνίδα», την προκάλεσε ο “Τσιζ”. «Καληνύχτα από έναν Μακεδόνα από τη Μακεδονία».
Η “Αθηνά Παλλάδα” απάντησε (φωνάζοντας διαδικτυακά): «Είμαι μια Ελληνίδα Μακεδονίτισσα από την Πέλλα της Έδεσσας της πραγματικής αρχαίας Ελληνικής Μακεδονίας, της περιοχής όπου γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος! Η χώρα σου δεν ήταν ποτέ μέρος της Αρχαίας Ελληνικής Μακεδονίας». Μετά από ανταλλαγή μερικών ακόμη ανάλογων μηνυμάτων, το ένα υβριδικό bot μπλόκαρε το άλλο, και συνέχισαν τις δουλειές τους.
Σήμερα πολλά από εκείνα τα bots που χρησιμοποιήθηκαν ενάντια στη Συμφωνία έχουν αναστείλει τη λειτουργία τους και άλλα καινούρια έχουν γεννηθεί, σαν μια τεχνολογική λερναία ύδρα.
Για τον Νίκο Σμυρναίο, καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας και Κοινωνιολογίας των ΜΜΕ και του Διαδικτύου στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, η δυνατότητα της τεχνολογίας να προκαλεί τέτοιου είδους αποτελέσματα είναι μόνο μια πλευρά της ιστορίας και δεν πρέπει να λειτουργεί αποπροσανατολιστικά. «Δεν ήταν η τεχνολογία που διαμόρφωσε την βαθιά πόλωση στις δύο χώρες, αλλά οι ίδιες οι κοινωνίες που γέννησαν εδώ και δεκαετίες τις προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί και να ριζώσει αυτή η υπολογιστική εθνικιστική προπαγάνδα» επισήμανε.
Kostas Zafeiropoulos is an investigative reporter for Efimerida ton Sintakton in Athens and a member of The Mediterranean Institute for Investigative Reporting. This article was produced as part of the Balkan Fellowship for Journalistic Excellence, supported by the ERSTE Foundation, in cooperation with the Balkan Investigative Reporting Network. Editing by Timothy Large.